VI

Жонка знайшла Уладзіміра Паўлавіча ў дальнім калгасе, у канторы. Ішоў ён да тэлефона ca страхам, разумеў, што толькі незвычайнае здарэнне магло нрымусіць гэтак шукаць яго. Пасля смерці Лізы ён жыў пад прэсам страху, які таіў, ад Вольгі — асабліва.

— Валодзя! Глеб у бальніцы, — ці то сувязь была паганая, ці то голас устрывожанай маці рваўся ад хвалявання.

— Дзе?

— Што — дзе?

— У бальніцы — дзе?

— У Кіеве ажно.

— Чаму ажно? Да Кіева ад станцыі гадзіна язды. Хто табе паведаміў?

— Глеб сам пазваніў.

Звярыныя кіпцюры, што сціснулі сэрца, аслаблі. Уздыхнуў з палёгкай.

— Калі сам званіў, то чаму ты заікаешся?

— Валодзя! Паедзем.

— Калі?

— Зараз жа.

— На ноч гледзячы? — здзівіўся ён.

— Валодзя! Я прашу цябе… — i па тэлефоне голас яе быў такі трапяткі, што адмовіць ён не адважыўся. Добра ведаў сваю жонку. Страх за сына i яго адмова паехаць так раняць яе сэрца — што, не дай божа, не здарылася б за гэтую бяссонную ноч чаго нядобрага. А перажыве ноч — заўтра не давязём яе: самлее ў машыне на спякоце. Лепш ужо ўначы ехаць. Не будуць бачыць адно аднаго. I будуць маўчаць. За вадзіцеля, праўда, страшнавата: не заснуў бы. Не, не засне, бо не заснуць яны, пасажыры, Вольга — напэўна.

Некалі Уладзімір Паўлавіч незадаволены быў сваім шафёрам — Змітром Кнышам: маўчун, сумна з ім ездзіць. А за аварыйныя месяцы высока ацаніў яго. Безадказны чалавек. Цягучы. Смелы. У зону — дык у зону. У Кіеў — дык у Кіеў.

З калгаса пазваніў Сінякову. А то заўтра хопяцца старшыні — i тут жа, што кругі па вадзе, пойдуць легенды: уцёк.

Пятро шчыра ўстрывожыўся:

— А што, так блага Глебу?

Гэта кранула.

— Ды не, не думаю. Сам званіў. Але ты не знаеш маёй жонкі. Ёй будзе дрэнна, калі я адкладу паездку на заўтра.

— Я разумею Вольгу Андрэеўну, — спачувальна сказаў Сінякоў.

Ехалі праз Мазыр, Оўруч, Корасцень. Немалая пятля. Змітро выконваў наказ Уладзіміра Паўлавіча, які сказаў яму яшчэ да таго, як у машыну села Вольга:

— Не гані. Будзе адольваць сон — на ўзбочыну. Паспім.

Ды i Вольга Андрэеўна ні разу не падагнала ні мужа, ні шафёра, сцішана сядзела на заднім сядзенні, i дыхання яе не чуваць было.

Уладзімір Паўлавіч перажываў чарговы прыступ жалю да жонкі. I віны сваёй перад ёй. За ўсё. За тое, што ў маладосці не заўсёды ўважлівы быў да яе ў той час, калі яна жыла дзеля дзяцей, дзеля яго. Ды i цяпер… Як яна жыве цяпер? Ад на, што ўдава, пры жывым мужу. Ca страхам. За сыноў. За дзяцей увогуле. Аварыя адняла ў яе апошнюю радасць — дзяцей, чытачоў яе. Але… чытачы вернуцца. Хоць… навошта? Не, была канкрэтная, блізкая прычына для адчування сваёй віны перад ёй. Два тыдні ўжо ён мае ад яе тайну. I не можа сказаць. Шкадуе яе, баіцца за яе. Але ад гэтага пакутуе сам. Не, нічога страшнага не здарылася. Перажылі яны ўжо гэта, паўтара года жылі ў трывозе. Але калі адно да аднаго, то гэта ўжо замнога для матчынага сэрца.

Прыехала да ix Тамара. Нічога дзіўнага: пацягнула дзяўчыну на радзіму. Вольгу Андрэеўну ўзрадаваў яе прыезд, яна званіла мужу ў выканком:

«Прыходзь хутчэй вячэраць. У нас госця. Не, не Ірына. Не адгадаеш».

Прыйшоў — Тамара! Схуднелая. Уладзімір Паўлавіч ледзьве стаіў слёзы, кал i вітаўся. Моцна перажыла дзяўчына смерць сястры. Ды i эвакуацыю таксама. Папярэдзіў яе — каб не ўздумала сама прабірацца туды, i каб хоць чым усцешыць:

«Сяло тваё роднае я пакажу табе толькі з верталёта. Заўтра камісія будзе мець верталёт».

Але за вячэрай яна сказала, што ляцець ёй няма як, трэба ехаць да сваіх, што заглянула на вечарок пабачыць ix.

«Дзякуем табе, Томачка».

Але не Вольга, а ён, мужчына, прыкмеціў, што дзяўчына прыкметна хвалюецца. I яшчэ адно насцярожыла: ні слова не сказала пра Барыса. Суцяшала думка, што яна хоча зрабіць ім, бацькам, сюрпрыз: дамовіліся з Бары сам пажаніцца, i яна прыехала да ix з гэтай навіной. Вельмі хацелася Уладзіміру Паўлавічу, каб Тамара сказала менавіта гэта. Не сказала. Але Уладзіміру Паўлавічу здалося, што хочацца ёй пагаварыць з ім адзін на адзін. Але Вольга Андрзеўна як бы адчувала гэта i ні на хвіліначку не пакідала ix адных. Так i палеглі спаць кожны са сваімі тайнамі, ca сваімі думкамі.

Прачнуўся Уладзімір Паўлавіч, як заўсёды, рана, але не раней за жонку, якая ўжо корпалася ў двары. Тамара спала: маладая.

Ён у піжаме ўвайшоў у пакой, дзе спала Тамара. Ціха паклікаў: «Тома!»

Яна спалохана падхапілася. Убачыла яго — сарамліва закрыла грудзі коўдрай.

«Я пайшоў, Тамара, i не ўбачу цябе. Але ўчора мне здалося, што ты хацела нешта мне сказаць».

Яна падкурчыла ногі, наклала на калені падбародак i нейкі момант маўчала. Узняла галаву — вочы яе, шырока расплюшчаныя, былі напоўнены ці то страхам, ці то радасцю — не разгледзеў у зацянёным шторамі пакоі стары Пыльчанка.

«Я лятала ў Кутаісі».

У сэрца ўдарыла цёплая хваля замілавання да дзяўчыны: значыцца, дамовіліся! I ў яго… у ix будзе яшчэ адна дачка! Што ж ты не радуеш маці, дурненькая? Але Тамара зноў апусціла галаву на калені, усё роўна як захацела заплакаць. Што ж, ад такой радасці можна i заплакаць — дзяўчыне!

«Барыса няма там».

Уладзімір Паўлавіч уздрыгануўся.

«Дзяжурны на прахадной званіў некуды i сказаў, што ён на заданні. Але я прыходзіла пяць дзён, i кожны раз мне адказвалі, без званкоў, адразу, што ён на заданні. На яго самалёце за пяць дзён можна пяць разоў абляцець усю зямлю. Я помніла прозвішча яго сябра… Генадзя Круглова i выклікала яго… Ен баяўся глядзець мне ў вочы i таксама сказаў, што Барыс на заданні i пачаў заспакойваць… Не бойся, кажа, Тома. Я не называлася, а ён ведаў мяне. Нічога страшнага — задание мірнае, усе мы такое выконваем. Няпраўда гэта! Вы здагадваецеся, дзе ён?»

Пыльчанка не адказаў, бо сэрца паднялося да горла i не давала вымавіць слова.

«Барыс там! Там! Уладзімір Паўлавіч!»

«Цішэй, дзіця маё».

«Але Вользе Андрэеўне не кажыце. Гэта ён для маці зрабіў тайну. Вы знаеце, чаму я паляцела? Я атрымала пісьмо, напісанае ў той жа дзень, калі атрымала. Я ў Гомелі была, на станцыі біялагічнай рабіла. Спачатку думала, што сам Барыс ці хтось з сяброў прылятаў у Гомель. Што ім з ix хуткасцямі! А потым цюкнула мне. Я перачытала яго пісьмы, ён спачатку часта пісаў… I ўгледзела, знаеце, выпадкова неяк, што ў двух апошніх i ў гэтым, трэцім, пераламваўся канверт. Разумееце? Вось так… каб палажыць у другі канверт. Адтуль ён прысылаў пісьмы ў сваю часць, сябру, а той — мне… i вам. Канешне, i вам…»

Тамару ажно закалаціла.

Уладзімір Паўлавіч пагладзіў яе па галаве — як малую.

«Супакойся. Барыс — вопытны лётчык. У душманаў няма самалётаў. Там няма паветраных баёў».

Сказаў гэта не толькі для яе заспакаення — для свайго таксама.

Заехаў дадому ўдзень, калі Вольга была на рабоце, перачытаў Барысавы пісьмы. Ix было нямнога за тры месяцы пасля пабыўкі, бацькам ён пісаў не так часта, як нявесце. Вясёлыя пісьмы з грузінскімі анекдотамі. Аднак i пасля доўгага ляжання бачна было, што канверт апошняга пісьма згінаўся. О, дзявочая ўважлівасць i пільнасць! Яны зарчэй за матчыну.

…Промні фар разразалі жнівеньскую ночь. Незвычайную. Рабінавую. Неба на захадзе паласавалі частыя бліскавіцы. Як успышкі далёкіх гарматных стрэлаў. Усё роўна што набліжаўся фронт. Зарніцы гэтыя i страшылі i зачароўвалі. Ноч незвычайна пахла хлебам i палыном. Ніколі не чуў такога вострага палыновага паху. Збожжам ночы пахла кожнае лета. Ці гэта ў душы такая горыч? Ад трывогі за сыноў. Ад тайны, якую мусіць скрываць ад Вольгі, баючыся за яе здароўе. Ад болю. Ен напісаў начальніку палітаддзела часці. Неразумна напісаў, ад жадання прымусіць вайскоўда хаця б на ўскоснае прызнанне. Паскардзіўся, што Барыс не піша i яны, бацькі, хвалююцца. Цяпер перажываў. Навошта напісаў няпраўду? Кінуў цень на сына. Але сам Барыс піша, часта піша — Тамары. То навошта паніка, домыслы?! Сорамна сталаму чалавеку. Нервы здаюць?

— Ты што сказаў?

— Я? Не. Я задрамаў. Ты не спіш?

— Каб я магла заснуць.

— Не рабі трагедыі, калі ласка. Звычайная прафілактыка. Абследаванне.

— Вернецца — не пушчу назад на гэтую праклятую станцыю.

— Так гэта проста: узяла i не пусціла дарослага чалавека. Мяне не пусці… у Бабіна…

— Паедзеш яшчэ раз да старога вар’ята — узніму гвалт, скандал. Патрабую, каб гвалтам яго адтуль забрал i. I табе запісалі…

— Ты бачыш, як бліскае? Ты падобная на тую бліскавіцу.

— Не суцяшай сябе. Я бліжэй. Магу апячы.

Засмяяўся Змітро.

— З вамі не заснеш.

— А мы знарок цябе весялім, каб не спаў. Ты чуеш, як пахне палын?

— Палын? — здзівілася Вольга Андрэеўна. — Табе пахне палын?

— А што? Тут палыновы стэп. Быў калісь. Можа, з тых казакаў я, што гулялі тут. Пыль-чан-ка! I ўзнімаў пыл, i глытаў яго. Можа, у генах маіх закладзена чуць тое, чаго не чуюць іншыя?

Вольга Андрэеўна слухала мужа моўчкі, сур’ёзна, без ценю ўсмешкі.

Змітро смяяўся:

— Вясёлы вы чалавек, Уладзімір Паўлавіч.

— Ад весялосці, брат, i памру. Яна — што алкаголь: умераная доза — лякарства, а многа яго— атрута.

— Ад весялосці ніхто не памёр.

— Гледзячы ад якой. Ад той, што ў мяне, паміраюць.

Лёгкая дарожная мянта, на якую звычайна ніхто не звяртае ўвагі — абы скараціць час. Але Вользе Андрэеўне раптам захацелася заплакаць — ад жалю да мужа: урэшце, пры ўсім асуджэнні яго ўчынкаў i слоў яна а дна ведала, што цяпер у яго сапраўды тая весялосць, ад якой паміраюць, — палыновая.

Шафёр знямогся за Корасценем, калі павярнулі на ўсход.

— Стоп, Змітро! У святле фар я ўбачыў завею. Значыцца, заснуў. На міг.

З’ехалі на палявую дарогу, пад акацыі. I ў цішыні заснулі ўсе трое. Гадзіны тры спалі — ажно пакуль не разбудзіла сонца.

У Кіеў прыехалі перад пачаткам рабочага дня.

У бальніцу ix не пусцілі. Сястра дзяжурная замахала рукамі.

— ПІчо вы, люды добрыя! Хто цэ відвідуе ў такую рань! Нэ можу! Нэ можу.

Як ні прасілі, ні малілі, як ні даказвалі, адкуль ехал i, усю ноч ехалі, што работа бацькі хворага не дазваляе затрымлівацца, — нішто не памагала. Флегматычная ўкраінка ведала адно: «Нэ можу!» — i ўсё.

Уладзімір Паўлавіч пайшоў шукаць начальства бальнічнае. Вольга Андрэеўна, верачы ў чалавечую дабрыню, у тое, што самая зачарсцвелая душа не можа ўстаяць перад матчынымі просьбамі, засталася пераконваць дзяжурную.

Ды раптам радасны i здзіўлены родны голас:

— Мама! Ты на якіх крыллях?

Вольга Андрэеўна ажно спалохалася ў першы міг, а пасля захлынулася радасцю: во ён, яе Глеб, здаровы, ружовы, загарэлы, праўда, задыханы! Трое маладых хлопцаў у аднолькаВых шэрых бальнічных піжамах, дрэнна адпрасаваных пасля мыцця, увайшлі ў прыёмны пакой знадворку, i Глеб першы ўбачыў маці. Першы i абняў яе, разгубленую ад нечаканасці i радасці.

— Глебушка, хлопчык мой! Што ты так дыхаеш?

— А мы прабежку зрабілі па парку.

Тут увайшоў Пыльчанка-старэйшы, пачуў гэта i ажно кракнуў ад прыкрасці. Моцна ўзлаваўся на жонку. З-за чаго ўзняла паніку? Прымусіла ехаць на ноч гледзячы? Так i вымавіў ёй, калі выйшлі ў бальнічны сад, каб пачакаць Глеба, які пайшоў прымаць працэдуру.

Вольга Андрэеўна не злавала на мужа, лёгка ўпікала яго:

— Дурань ты стары! Чаго разбурчаўся? Радуйся, што здаровы ён, Глеб, i сябры яго здаровыя. Работа… Не вол твая работа — не ўцячэ. Там у вас начальства сабралася больш, чым тых, што робяць з дэзактыватарам, брандспойтам, лапатай…

A Уладзімір Паўлавіч не мог супакоіцца. Ён разумеў жонку i ў душы не так ужо асуджаў яе: маці ёсць маці. Але цяпер ён раўніва думаў, што яе дарожная ноч была лягчэйшая. Яна не таіла свой страх. А сам Пыльчанка маўчаў. У яго ўсё гарэла ўнутраным агнём, самым пякучым, бо не мог ён дазволіць трывогам сваім вырвацца вонку, ён ашчаджаў маці, разумеючы, як глыбока раніла б яе Барысава тайна; у праўдападобнасці Тамарынай здагадкі яна, канешне, не ўсумнілася б.

Уладзімір Паўлавіч адчуваў сябе стомленым, разбітым. I шафёр стомлены. А трэба ехаць назад — рабіць тут няма чаго. Прыляцелі за трыста вёрст глянуць, як сын бегае па дарожках. Злаваўся нават на Глеба: не мог супакоіць маці, калі званіў!

Глеб сказаў тое, што сказаў маці ўчора ўвечары: прывезлі ix сюды на абследаванне, усіх возяць, хто працуе на станцыі, у зоне. Глеб для спакою бацькоў стаіў, што не па графіку абследавання, якое пачалі ўводзіць, яго адаслалі ў Кіеў, a прывезлі на «хуткай» з дзяжурства: ён страціў прытомнасць у турбіннай зале свайго другога блока станцыі. Праўда, не ён першы. Медыкі лічылі, што млеюць людзі ад таго, што ледзьве не замураваныя ад вонкавай радыяцыі, а кіслародам памяшканне насычалася слаба.

Уладзімір Паўлавіч па-сапраўднаму ўзлаваўся тады, калі жонка абвясціла, што застаецца ў Кіеве.

— Хоць яблычкі Глебу буду насіць.

— Якія яблычкі? Радыеактыўныя?

— На рынак не пускаюць з паўночных раёнаў. Толькі з паўднёвых. I дазіметрычны кантроль строгі,— сказаў Глеб.

Бацька i на яго ўзлаваўся.

«Мужчына называецца! Мамачку яму дай!»

— Адрас Галін хоць помніш? — у Кіеве жыла яго, Пыльчанкі, пляменніца.

— Адрас я ўзяла, — як бы пацвярджаючы гэта, Вольга Андрэеўна заглянула ў сумачку, хоць добра помніла гэты адрас.

Уладзімір Паўлавіч кіпеў:

«Значыць, вырашыла яшчэ ўчора застацца тут. На якое ж ліха было гэтак па-пажарнаму паднімаць мяне? Паехала б сама, без спешкі».

Холадна развітаўшыся з сынам, не стаўшы слухаць жончыны настаўленні, як жыць аднаму, пайшоў да машыны.

Паехаў назад адразу ж, толькі паснедалі са Змітром у кафэ. Паехалі на Чарнігаў, Гомель. Заўтра ўсё роўна трэба быць ў Гомелі. Чарговая нарада. Па сяўбе азімых. Вось ужо i азімыя трэба сеяць. Нельга не сеяць. А навошта? Па дзедаўскай мудрасці: паміраць збірайся, а жыта сей?

Каля двух тыдняў жыў адзін, з кожным днём усё вастрэй адчуваючы, як яму не хапае жонкі, не толькі з-за бытавой няўладжанасці — павячэраць часта няма чаго, але для душы — пагаварыць, параіцца. Каму яшчэ даверыш патаемныя думкі! А яны ў яго робяцца ўсё больш «крамольнымі».

Жонка сустрэла яго з вясёлым тварам. Такі яе твар ён бачыў апошні раз хіба чатыры месяцы назад — на вяселлі. Ды i то не ў сувязі з жаніцьбай Глеба, а з прылётам Барыса. Таму ва Уладзіміра Паўлавіча радасна ёкнула сэрца ад думкі: «Барыс! Званіў ці, можа, прыляцеў?»

Хаваючы свае пачуцці, буркнуў ca сваёй звыклай для ўсіх іроніяй:

— Ты сёння — што подмаз з’ела.

— Дык радасць жа, Валодзя! Званіў Глеб. Ад Ірыны. Ён ужо там! Разлічыўся на сваёй чортавай станцыі. I будзе працаваць у Светлагорску. Ужо дамовіўся.

Безумоўна, радасць: ён лепш за Вольгу ведаў, якая небяспека пагражае сыну, калі той надоўга застанецца на АЭС. Менш будзе трывогі. Цяпер уводзіць у бяссонніцу тайная, маўклівая трывога за Барыса i адкрытая, пра якую ён штодня крычыць, — за школьнікаў, што вяртаюцца з дальніх піянерскіх лагераў, санаторыяў у свае школы. Але не масліць жа яму фізіяномію перад жонкаю.

— Парасё твой Глеб. Мінуў бацькоў i паехаў да жонкі.

— Валодзя! А што яму рабіць тут? Радуйся, што ён там. А сам ты хіба не праязджаў міма бацькоў, калі ехаў да мяне? Яшчэ да жаніцьбы.

— Прыраўняла.

Вольга Андрэеўна засмяялася i пацалавала мужа.

I ў тую ноч, упершыню за колькі месяцаў спала нармальна, нічога кашмарнага не сніла. Уладзіміра Паўлавіча ажно будзіла яе нязвыкла роўнае дыханне. Божа! Да чаго дажыўся! Пачаў трывожыць спакой блізкага чалавека! Бо падманны ён. Маці не ведае таго, што ведае ён. Як жа доўга гэта будзе працягвацца — яўныя i тайныя трывогі, што сушаць сэрца страшней за хваробу.

I ў Сінякова — выгляд хворага чалавека. I боязна спытаць: як ты, Пятро, адчуваеш сябе? Не хапае духу параіць: схадзі, Пятро, да ўрачоў, праверся. Спалохаць чалавека можна, бо ва ўсіх зараз анкалафобія. Кожны ўпотай мацае раніцамі сваю печань: ці не баліць? ці на месцы — не спаўзла?

Аднак спытаў — з дааварыйнай лёгкасцю:

— Ты што, Пятро, змарнелы нейкі, схуднеў. Памойму, ты галадаеш. Я тыдні два пажыў без жонкі — застагнаў. Прыходзь да нас вячэраць. Вольга цябе адкорміць. Глядзі, які я карак маю, — хоць i ў самога каўнерыкі сталі свабодныя — сушыла тайна.

Пятро Міхайлавіч не прыняў яго лёгкасці, як раней падхопліваў жарты «старога». У незвычайна сур’ёзнай, запаволенай для яго характару задуме прайшоўся па кабінеце. Прызнаўся шчыра, па-брацку, без гульні ў аптымізм:

— Дрэнныя мае справы, Уладзімір Паўлавіч. Безвыходнае становішча…

— А што? — сапраўды ўжо ўстрывожана спытаў Пыльчанка, палохаючыся неадчэпнай думкі: «Няўжо рак?»

— Катэгарычна адмовілася мая Паліна вяртацца сюды. I слухаць не хоча. «Каб я павезла ў твой рэактар дзяцей?» Развесціся гатова.

— Пятро! I гэта ўвесь твой клопат? Ха! Развесяліў ты мяне.

— Вам смешна. А мне… для мяне гэта канец кар’еры. Столькі вучыўся! Так стараўся! Хто паверыць, што я ўласную жонку не магу пераканаць? Кожны з ix падумае: знайшоў прычыну, каб уцячы. Адпусцяць, канешне. Але куды? На якую пасаду?

— Хочаш, пагавару з Аляксеем? Я пераканаю яго.

«Узрадаваўся. Есць магчымасць заняць маю пасаду. A прыкідваўся святым», — падумаў самалюбівы малады сакратар, які толькі пазнаў смак улады. I стала яму да болю шкада сябе. Сам сябе асудзіў, аднак усё роўна адчуў непрыязнь да гэтага старога зубра, які легка вырашае ўсе праблемы i любую працу робіць як бы жартуючы. Але выйсця не было. Перагаворы з жонкай — апошні месяц кожную нядзелю ездзіў у Лепель — не дал i вынікаў. На размову з Аляксеем не хапала пораху: баяўся страшнага слова «дэзерцір» i вельмі нізкай пасады, ды i тую дадуць у якой-небудзь Карме, дзе выяўлена не меншая радыяцыя; начальства, калі незадаволена, умее рабіць каварныя хады. Таму пры ўсёй складанасці пачуццяў да Пыльчанкі згадзіўся на яго дапамогу.

Уладзімір Паўлавіч паверыў Пятру, бо ведаў Паліну, яе характар, разумеў псіхалогію маці малых дзяцей, ды яшчэ пры яе ўмовах — ёсць добры бацькоўскі дом у бяспечным месцы, i з усёй сяброўскай шчырасці пачаў памагаць свайму партыйнаму кіраўніку.

Горача даказваў Аляксею Раманавічу, што хлопец марнее, бо разводам пахне, i трэба пайсці яму насустрач — перавесці ў чысты раён.

Сакратар слухаў уважліва, але нахмурана. I ашаламіў пытаннем:

— Прызнайся! Табе хочацца заняць яго пасаду?

— Мне? — Уладзімір Паўлавіч засмяяўся ад нечаканасці.— Позна. Мне пара ўступаць сваю.

Аляксей Раманавіч пагразіў пальцам:

— Гэта вы мне кіньце. Разбягаецеся, як з карабля. Панікёры! Карабель не тоне. I не патоне!

— Мы — панікёры? Вы нас крыўдзіце. Дзе гэта вы бачылі ў мяне паніку?

— Ладна, не крыўдуй. Не пра цябе размова. Але Сіняковых многа.

Начальства ў час перабудовы спешна набывала дэмакратычнасць, хоць Аляксей i раней не паводзіў сябе бюракратам. Да ix жа, кіраўнікоў пацярпелых раёнаў, праяўляў асаблівую ўвагу i клопат. Строгім, але добрым быў. Стараўся заахвоціць i словам, i хоць якімі прывілеямі. Выкарыстоўваў кожны выпадак пагаварыць не толькі пра справы — пра дэзактывацыю i ўборку хлеба, але i пра самаадчуванне, пра сям’ю, у душу заглядваў. Падбадзёрыць людзей трэба! Навука даўняя, простая, але не кожнаму яна даецца. Іншы ведае не толькі арыфметыку — вышэйшую матэматыку гэтае навукі, a ў яго ўсё роўна не выходзіць, не атрымліваецца сардэчны кантакт з падначаленымі, самі людзі трымаюць дыстанцыю. А другі, здаецца, не вельмі i стараецца i пашумець можа, a адносіны яго шчырыя i натуральный, без «ігры на публіку». Да якой катэгорыі далучыць Аляксея — Пыльчанка наўрад ці адказаў бы адназначна. А можа, чалавек i павінен быць такім — гнуткім, шматгранным, супярэчлівым? Добра было ўжо тое, што з Аляксеем усё ж можна было пагаварыць. Нават аспрэчыць яго дазвалялася. Ен даказваў свае думкі горача, часам раздражнёна, але, здаючыся, не «меў зуб» на апанента. Паспрабаваў бы нехта гэтак непачціва «пабіць», напрыклад, таго ж Лявонція! Ого! Калі яго нават у більярд абыгрывалі, ён чырванеў i кідаў гульню i пасля з такім непачцівым падначаленым ніколі не ўзнаўляў яе.

Аднак кожны начальнік любіць паапякаць i выдаць аванс у той ці іншай форме: помні, маўляў, маю дабрыню.

Па такой схеме будавалася ix размова. Аляксей Раманавіч падняўся з-за стала, закурыў.

— Куры. Прабач. Забыўся. Ты ж не курыш. Правильна. Доўга пражывеш.

— Пражыву. Насычуся нуклідамі… i буду жыць, як Мафусаіл — дзевяцьсот гадоў.

Сакратар паглядзеў у акно. З вышыні адкрываўся маляўнічы від на парк, раку, зарэчныя прасторы.

Уладзімір Паўлавіч усцешыўся за Сінякова. Не адбіў Аляксей з ходу яго просьбу — значыць, прыняў сур’ёзна i задумаўся, куды перавесці чалавека. Але сакратар сказаў не пра Сінякова — пра яго, Пыльчанку:

— Хацеў я цябе падняць. Трэба мне такі памочнік. З вопытам. Але… там не згадзіліся, — паказаў вачамі ў столь, хоць вышэй паверха, на якім яны знаходзіліся, нікога не было.

Пыльчанка весела кракнуў.

— Хто? Дырэктар?

Аляксей Раманавіч крута павярнуўся, змераў старшыню райвыканкома строгім асуджальным паглядам.

— Усё ты знаеш. У гэтым твая бяда. Не, не ў гэтым. Знаць можна… Язык не ўмееш трымаць за зубам!. Язык твой — вораг твой.

— Во гэта праўда! — ахвотна згадзіўся Пыльчанка.

— Непачціва ты гаварыў з ім, калі ездзілі.

— Гаварыў — як вымушалі абставіны. Дыпламатам не быў. Ды i не да месца яна, дыпламатыя, у нашай сітуацыі.

— Тэлеграмамі злоўжываеш.

— Каб мог да яго дазваніцца, то не загружаў бы тэлеграф.

— Мне цяжка дазваніцца?

— Вам? — Пыльчанка асекся; не, яму дазваніцца не цяжка, з ім звязваюць у любы час, нават калі ён на кватэры, на дачы. Але ж… Тонка пад’ехаў, Алёша, дарагі наш шэф! Зачапіла цябе, што я разоў колькі «пераскочыў» цераз абласныя кабінеты. Але ты ў пачатку аварыйнай эпапеі сам заклікаў: «Нікому не давайце спакою — ні Мінску, ні Маскве». Няўжо кіўнулі табе зверху? Во табе i перабудова! Паскорана рухаемся — у які бок? Адчуў — падступае злосць. Спаўзае павольна з мяккіх тармазоў, якія трымалі яго, пакуль стараўся памагчы таварышу. Спалохаўся магчымай успышкі, языка свайго спалохаўся. Таму адказаў з пачцівай пакорлівасцю: — Я думаў, што памагаю вам.

— Памагаў, пакуль мы не валодалі сітуацыяй.

— А цяпер вы валодаеце ёй?

— А ты — не?

— Я? Вы знаеце, я ніяк не магу вырашыць, да каго належу — да песімістаў ці да аптымістаў. Там у нас працуе генерал Волкаў з картаграфічнага ўпраўлення Міністэрства абароны. У вас не быў? З дапамогай навейшай тэхнікі робяць карты радыеактыўных раёнаў з дакладным вызначэннем забруджанасці. Во нам бы атрымаць гэтыя карты! Але пра гэта я напісаў запіску вам. Пра карты я — між іншым. Я — пра генерала. I пра сябе — хто я? Аптыміст, песіміст? Дні тры назад Волкаў гэты кажа мне, цікавая ў нас размова была. «Праз пяцьдзесят гадоў,—кідае ён што бомбу, — увесь палескі генафонд вымра». Мяне апаліла проста. Помню, спытаў, як школьнік: «Што значыць генафонд?» — «Людзі, жывёлы…» Во так! Галавасты генерал. Разбіраецца не ў адной картаграфіі. Але знаеце, што я сказаў яму? «Слухай, генерал, кажу, калі даведаюся, што ты ўводзіш гэта ў вушы людзям — не пагляджу на тваё званне. Вазьму нарад міліцыі, яна падначалена мне, вывезу… не, не за межы раёна — за межы рэспублікі i сам дам каленкам пад зад».

Аляксей Раманавіч адкінуўся на падаконнік i весела засмяяўся, разганяючы далонямі дым, каб не глытань яго, смеючыся.

— Правільна сказаў.

— Правільна? Сказаў, можа, i правільна, а сам хілюся да яго… да генеральскага вываду.

— Ну, гэта ты мне кінь!

— А вы кажаце: валодаю сітуацыяй. Хто ёю валодае?

Сакратар нахмурыўся i пайшоў за рабочы стол, даўшы зразумець, што аўдыенцыя закончана. Да размовы пра Сінякова не вярнуўся. Нічога не паабяцаў. I Уладзімір Паўлавіч вяртаўся ў раён засмучаны: што сказаць Пятру? Паабяцаў, балбатун самаўпэўнены, што прывязе яму назначэнне ў чысты раён. Прывёз!

Аднак праз месяц, у верасні, Сінякоў пераехаў у Віцебскую вобласць — у органы ўнутраных спраў.

Развітанне было… ніякае, ні халоднае, ні гарачае. Пятро сабраў апарат райкома, запрасіў членаў бюро. Можа, чалавеку хацелася пачуць падзяку за работу сваю. Падзякі ніхто не выказаў. Гаварылі пажаданні. Але i пры добрых словах людзі як бы саромеліся глядзець Сінякову ў вочы. Нерваваўся Пятро. Чакаў, што скажа стары. Пыльчанка змоўчаў, хоць не сумняваўся, што яго размова з Аляксеем памагла Сінякову выехаць, можна лічыць, з гонарам, без трэску.

Пыльчанка адчуў настрой райкомаўцаў: як бы ні абстаўляўся пераезд, усё ж элемент дэзерцірства ёсць. У душы пратэставаў супраць такога стаўлення да чалавека, які выязджаў дзеля дзяцей. Але перарамагчы сябе не мог. Як людзі — так i ён.

Сінякоў чакаў, што адзін на адзін Уладзімір Паўлавіч усё ж скажа нешта такое, што здыме цяжар з душы.

Сказаў:

— Не забывай!

Магчыма, i гэтыя короткія словы ўзрадавалі ўцекача, бо доўга не выпускаў руку старшыні, глядзеў на яго вачамі, у якіх, здалося, таялі льдзінкі.

— Не забуду. Хіба гэта можна забыць?!

Сапраўды, забыць гэта нельга, думаў Уладзімір Паўлавіч, едучы ў Бабіна, адкуль у той дзень трэба было праводзіць няхай i недалёка — за сотню вёрст — не адкаго — паўтысячы людзей. О, наколькі цяжэй ім адарвацца ад гэтай забруджанай, але роднай зямлі!