I

У кастрычніку Ірына нарадзіла хлопчыка. Усю радасць бацькоў яе, ды i сваю ўласную, Вольга Андрэеўна прачытала ў кароткай тэлеграме, якую, напэўна, паслала ўсхваляваная Мар’я Пятроўна, бо звярталася да яе адной i зусім нетэлеграфна:

«Свацейка Ірыначка падарыла нам унука Віншую».

Без подпісу — хіба невядома ад каго?

Уладзімір Паўлавіч ажно прыраўнаваў:

— А мне, выходзіць, i радавацца не трэба? Ну, свацця!

Было чаму парадавацца. Але радасць азмрочвалася тым, што бацька народжанага зноў знаходзіўся ў бальніцы, на гэты раз у Мінску. Вольга Андрэеўна ездзіла да яго трохі хіба не так паспешліва, як у Кіеў, i мужа не прасіла — да Мінска штодня хадзіў аўтобус. Зноў яна знайшла сына знешне здаровым. Але цяпер менавіта гэта i спалохала: што яго адсылаюць у рэспубліканскую бальніцу без бачных звычайнаму чалавеку прыкмет захворвання. Не, адзін сімптом угледзела i яна — Глеб паказаў: павялічана шчытападобная залоза.

— Небяспечна гэта?

— Мама! Хіба забылася? Яна у мяне, малога, распухала.

Гэта праўда: чым толькі ў маленстве не хварэў яе малодшы сын, здаецца, да яго ліплі ўсе хваробы. Ад гэтага Глеб быў кволы i надумлівы — баяўся хвароб, з кожным прышчыкам бег да маці, не тое што Барыс, таго i з тэмпературай трыццаць дзевяць у ложку нельга было ўтрымаць.

Уладзімір Паўлавіч чакаў, што жонка на другі ж дзень паляціць глядзець унука. Не, не спяшалася. Не адразу сцяміў — чаму. Зразумеў, калі захапіў яе за швейнай машынкай. Бабуля шыла ўнуку «пасаг». I не толькі шыла. Купляла — падарункі Ірыне, малому, сватам. Здаецца, да вяселля так не старалася. Не саромелася i яму даць даручэнне: купіць Ірыне футра, не больш i не менш. Бадай, усе зберажэнні свае, што засталіся пас ля вяселля, зняла з кніжкі. Ды i ён праяўляў шчодрасць, якая самога здзіўляла, бо хоць i не быў скупы, але сялянскую ашчаднасць меў. Каб Вольга папрасіла купіць такое дарагое футра ёй (яна ні разу за ўсё жыццё не дазваляла сабе такія траты), ён, напэўна, не толькі здзівіўся б, але i абурыўся: падумаеш, чаго захацела, пані! А для Ірыны лічыў гэта нармальным. Маладая маці, урач павінна апрануцца i цёпла i прыгожа.

Нягледзячы на сваю занятасць, з задавальненнем выконваў жончына заданне: акрамя футра патрэбна яшчэ ўсялякая жаночая i дзіцячая драбяза.

Нялёгка было паклікаць старшыню райспажыўсаюза Яфрэма Калошу i звярнуцца да яго з асабістай просьбай. Адносіны ў ix былі складаныя, Пыльчанка разумеў, што не ўсё залежыць ва ўмовах вострага дэфіцыту ад гандлёвага кіраўніка, аднак нярэдка да чырвані распякаў Калошу за забеспячэнне раёна чыстым харчам, спецадзеннем, бялізнай. Той аднойчы не вытрымаў — сарваўся на паседжанні выканкома:

— Ды гары яна гарам, такая работа! Лепш у Цюмень паеду, лес валіць.

— Дэзерціра мы i там знойдзем. Рашэнне наша аб выключэнні цябе з партыі знойдзе.

Прыціх чалавек: лес валіць не хацелася, кіраваць хацелася.

З такім «сябрам» прыйшлося гаварыць на інтымную тэму.

— Слухай, Яфрэм. Ты з-пад зямлі дастаць можаш?

— Раней мог. Цяпер — не.

— Дрэнна. Па-навуковаму гэта называецца дэгра-да-цыя.

— У народзе гэта прасцей называецца: гаўно дзела.

— Чыё?

— Наша з вамі.

— Ну, тваё — не знаю. А мае — як мае быць. Глядзі, якія рэчы ты павінен дастаць мне, — i падаў спісачак, сачынёны Вольгай.

Калоша глянуў на назву першай пакупкі «футра мутонавае» i лёгенька свіснуў, але вырашыў калупнуць свайго нядаўняга бязлітаснага прабіралу:

— Значыцца, Сінякоў — у Віцебск. А вы куды навастрылі лыжы — у Варкуту ці ў Цюмень, што футра запасці вырашылі?

Пыльчанка не пакрыўдзіўся, засмяяўся — любіў людзей дасціпных i смелых.

— Лапух ты, Яфрэм. I шпільнуць добра не ўмееш. Прачытаў бы далей i варухнуў мазгаўнёй. Дзіцячыя пялёнкі для чаго мне патрэбныя? Нукліды выцерці? Ці на анучы байкавыя? Унук у мяне нарадзіўся! Першы! Знаеш ты, што гэта такое, — першы ўнук?

Ведаў старшыня райспажыўсаюза, бо меў ужо ўнукаў — i першага i другога.

— Ну, калі так, то i з-пад зямлі дастанем. Віншую. Шчыра. Бо веру: цяпер вы падабрэеце.

— Не падхалімнічай. I слухай. Ты ўжо хапаў за парушэнне правіл радыяцыйнай санітарыі. Пастарайся ўзяць на рэспубліканскай базе. Запакуй — хоць у свінец. Але каб стэрыльная чысціня. Усіх тавараў. А то рассцелеш тут перад сваімі бабамі… на нуклідным скразняку… Другая ж месяц спаць не будзе, калі не паглядзіць, што прывезлі для Пыльчанкі. Праверу дазіметрам, будуць брудныя — спішу за твой кошт.

— Добры вы свёкар.

— Не хітруй. Лаўлю я, які ты сэнс укладаеш — свёкар. Сам ты ў якім званні?

— Цесць.

— Цесць, які ўмее грэбсць.

— Куды?

— Не куды, а пад каго. Пад сябе — у першую чаргу.

— Невысокай вы думкі пра нашага брата. Крыўдна.

— Пра цябе высокай. Самай высокай. Не пратрымаўся б ты ў нас дзесяць гадоў. I ордэн табе не павесілі б. Атрымаеш i другі, калі забяспечыш школы чыстым харчам. За школы на літасць не спадзявайся. Не запісваць будзем — спісваць, без доўгіх ушчуванняў.

Калоша цяжка ўздыхнуў.

— Гэта я разумею. Сваіх двое вучняў, у восьмым i дзесятым. A ўнукаў адашлю. Карайце — не карайце… Хоць i настаўніца дачка…

Пыльчанка ўважліва паглядзеў на свайго памочніка ў вельмі цяжкай працы па забеспячэнні раёна прадуктамі, таварамі. Уздыхнуў, успомніўшы, колькі не хапае ix, настаўнікаў.

— Унукаў адсылай. Не пакараем.

Калоша шчыра ўзрадаваўся.

— Во за гэта дзякуй, Уладзімір Паўлавіч. За гэта я такія падарункі нявестцы вашай дастану! З-пад зямлі. Няхай носіць на здароўе.

У хаце горача. Ажно ў нос ударыла духмяная сухмень пасля асенняга халоднага дажджу, які суправаджаў усю дарогу. Сцены яшчэ не атынкованыя, i на суках у бярвенні выступілі слёзы жывіцы. Пахла расплаўленай смалой, пахла свежай сасной — дашчаныя перагародкі, што адгароджвалі кухню i спальні, не паспелі пажаўцець, збудаваныя, можа, тыдзень-два назад. Нагрэтая сасна аддавала ўвесь свой водар. Яшчэ пахла мохам i глінай, пэўна, i грубка не зусім высахла. Хату прывялі да добрага жылога ладу, калі Ірына была ўжо ў раддоме.

Уладзімір Паўлавіч тут жа ацаніў i якасць цяслярскай работы, нават з пэўнай рэўнасцю: ёсць i тут, на Бабруйшчыне, майстры, зроблена не цяп-ляп, па-пустаходаўску, за кароткі i нялёгкі час — у разгар летне-асенняга прыпару. Малайчына, Іван.

Іншае пачула Вольга Андрэеўна: адвечна хвалююць мацярынскую душу ў любым узросце пахі народ жанага дзіцяці — пахі жыцця i радасці. Задняя палавіна хаты з рускай печчу, куды яны ўвайшлі па-сялянску без стуку, завешаная пялёнкамі, прасцінкамі, коўдрачкамі. I свякроў парадавалася, што бацька падрыхтаваў Ірыне такія ўмовы. З лёгкім смуткам прыгадала, як нялёгка прыходзілася ёй, калі нарадзіўся Барыс i яны жылі на прыватнай кватэры ў малюсенькім пакойчыку, i не было нават дзе пасушыць пялёнкі — адна вузенькая батарэя, ледзь цёплая.

Ix ніхто не сустрэў. Але за перагародкай чуліся галасы — Ірынін i Марыі Пятроўны. Не, яны не размаўлялі паміж сабою. Яны размаўлялі з ім — з новым чалавекам. Адвечнае буркаванне галубак над галубяткам. Словы — што песня, у ix мала сэнсу, але многа хвалюючай музыкі. I радасці, i трывогі.

Вользе Андрэеўне нясцерпна захацелася далучыцца да гэтае песні. Уладзімір Паўлавіч кашлянуў; нядобра падслухоўваць нават песню, калі яе спяваюць не табе.

Марыя Пятроўна выглянула з дзвярэй. Не здзівілася — узрадавалася шчыра.

— Якія госці!

Але пацалавалася толькі са сваццяй. На свата як забылася — i рукі не падала. Уладзіміра Паўлавіча гэта развесяліла: разумеў — не ад крыўды гэта i не ад разгубленасці. Ад пачуццяў.

Марыя Пятроўна мітусілася, спяшалася, быццам госці спазніліся.

— Распранайцеся ж, распранайцеся.

I гукала:

— Ірачка! Паглядзі, якія госці да нас!

— Мама! Я ж спавіваю.

— Спавівай, спавівай, дачушка. Свякроў твая…

— Я чую. Добры дзень, мама. Добры дзень, Уладзімір Паўлавіч.

— Віншуем цябе, Ірына! — весела гукнуў свёкар.

— Дзякую. I вас віншую… I вас.

Павесілі паліто на цвікі, убітыя ў бярвенне. Увайшлі ў залу — у самы вялікі пакой, самы абжыты. Пасярод стаяў круглы стол, які рассоўваўся: сям’я — дзевяць душ! У кутку — тэлевізар. Над ім, у прасценку — вялікі Лізін партрэт, каляровы, — як ікона. Партрэт гэты на нейкі час азмрочыў Уладзіміру Паўлавічу радасць… вярнуў туды, дзе адбылася трагедыя i дзе, ведаў, адбудзецца не адна яшчэ. Заселі ў галаве словы аб палескім генафондзе. Ніхто яшчэ, нават з зацятых песімістаў, гэтак не выказваўся, як той чортаў генерал. Успамінаў яго — злосна мацюкаў. Згаджаўся з ім i адмаўляў. Есць рэчы, якія лепш не ведаць ці лепш не чуць ад аўтарытэтаў. Прасцей было б, каб сказаў гэта любы балбатун, выказванні такіх жывуць што матылькі-аднадзёнкі. А ёсць словы, кінутыя часам між іншым, мімаходам, а ляжаць яны пасля цяжкім валуном, калі ніхто больш не чуў ix. А даходзяць да людзей — робяцца крылатымі, i тады ад ix або дабро, або вялікая бяда. Не дай божа, каб паляцелі словы аб генафондзе. Ен баіцца ix паўтараць. Здаецца, толькі Пятру ды Аляксею сказаў. Жонцы не расказаў пра сваю размову з Волкавым.

Добра, што Вольгу, здаецца, не скалануў так Лізін партрэт, як яго. Вольга яўна рыхтуецца ўзяць на рукі першага ўнука: абняла грубку, грэла рукі i грудзі.

Немаўля за перагародкай закугакала. Звычайна, як усе дзеці. Але нават яму, дзеду, скептычна настроенаму да жаночых пяшчот, здалося, што голас унука незвычайны. Засмяяўся.

— Басок мужчынскі. Шаляпінскі. Якое імя дамо?

— Ужо далі,— сказала свацця, задаволеная, што паведаміць прыемнасць, зрабіла паўзу, углядаючыся, з якой увагай чакаюць сваты. — Уладзімір. Па дзеду. Каб быў — як дзед.

Уладзімір Паўлавіч здзівіўся, што яго гэта расчуліла i збянтэжыла.

— Ну, дзед Амерыкі не адкрыў. Можа, хіба свой раён закрыць.

— Закрыць? — у дзвярах з’явілася Ірына, трымаючы на выцягнутых руках спавітую ляльку. Бледнасць на твары яе трымалася, пэўна, яшчэ ад родаў. A Уладзіміру Паўлавічу здалося, што яна пабляднела ад яго слоў пра раён. Супакоіў:

— Ды не, ніхто яго не закрые, дачка, — i да жонкі: — Прымай, бабуля, скарб.

Вольга Андрэеўна ўмела ўзяла дзіця, пацалавала ў шапачку, прыціснула лялечку да шчакі сваёй. З вачэй яе капнулі на блакітную коўдрачку буйныя, як боб, слёзы.

— А Глеб не бачыў…

— Пабачыць, мама, пабачыць, — упэўнена i бадзёра адказала Ірына, забіраючы малога. Свёкру не перадала, ды ён напэўна i пабаяўся б узяць. Дзіця перахапіла Марыя Пятроўна i панесла ў спальню.

Знаёмства з новым чалавекам скончылася. Наступіла чарга ўручэння падарункаў.

Футра Ірыне паднёс сам Уладзімір Паўлавіч. Распакавалі ў задняй палавіне хаты. Унёс на растапыраных руках, як добры кравец, i артыстычна, быццам усё жыццё апранаў жанчын ў футры, накінуў яе на плечы нявесткі.

Ірына бадай жа спалохалася.

— Мне?

— Табе, табе, Ірачка, — Вольга Андрэеўна заваліла стол падарункамі народжанаму, свацці, Лізіным сіроткам, добра, што дзяцей не было дома, а так напэўна б не абышлося без слёз.

— Мама! Мне! — ужо зусім па-жаночы радавалася Ірына. — Ой, дзякую, мама, Уладзімір Паўлавіч… Такую i не кожная міністэрша мае.

Знікла ў спальні, скінула там халат, надзела спадніцу, кофтачку, абула чаравікі на высокіх абцасах i выйшла хадою манекеншчыцы з салона мод. Тэат ральна абышла вакол стала, як бы пытаючыся: «Ну, як я?» Жанчына ёсць жанчына! A ў Ірыны занадта было трывогі, каб дазволіць сабе радасць хоць на міг.

Марыя Пятроўна пляснула ў далоні.

— Дачушка ты мая!

Зноў праслязілася Вольга Андрэеўна, ажно муж у думках асудзіў яе:

«Здае мая Вольга — плаксай робіцца».

Сам ён па-мужчынску залюбаваўся нявесткай: «Харошанькая маладзічка! А як яшчэ пахарашэе, калі ачуняе пасля родаў». Але адначасова адчуў i трывогу, боль, своеасаблівую рэўнасць — за сына. Ці прынясе прыгажосць, вось такія жаночыя жэсты, што могуць зачараваць любога мужчыну, радасць хвораму Глебу? Узнікае рэўнасць, няхай i беспадстаўная, i атруціць хлопцу жыццё; нукліды падазронасці, рэўнасці страшнейшыя за нукліды ёду i цэзію. I сам на сябе ўзлаваўся, што клюнуў на жаданне жонкі зрабіць такі дарагі падарунак, што ганарыста цешыцца ім i ўвогуле займаецца не мужчынскай справай — разбірае з бабамі анучы.

— Ну, ты, жонка, тут цешся ўнукам. А я паеду Івана знайду. Дзе яго шукаць?

Пустахода знайшоў лёгка — ферма здалёк відаць. На самой ферме ўжо прыйшлося спытаць, дзе загадчык. Паказалі беспамылкова: у аддзяленні племянных кароў «галандак».

Іван, яшчэ больш схудалы, нядобра згорблены, але чыста паголены, у бялюткім халаце — як стары прафесар. Узрадаваўся прыезду свата. Але ж першае пытанне:

— Ірыначку бачыў?

— I ўнука бачыў.

— Як яна перадрыжала, небарака, i мы ўсе разам з ёй. У Томачкі ажно тэмпература падскочыла, калі цётку павезлі ў раддом. Якое яно народзіцца, дзіцятка? У цябе не з’яўлялася жаданне маліцца? А мне захацелася… Мы з Машай ў прыёмным пакоі да поўначы сядзелі. Нас выганялі. I раптам выйшла пажылая сястра. «Пустаходы? Унук у вас. Харошанькі хлопчык. Чатыры дзвесце. Можаце ехаць дадому…» Ты знаеш, колькі сваіх нарадзілася… шасцёра! Ніколі не перажываў такога. Маша плакала ад радасці. Во як яно бывае, Валодзя!

«Радуйся, Іван. Пра словы Волкава я табе не скажу. Пайшоў ён к чорту, генерал. Калі яму паверыць — жыць не трэба…»

Іван Іванавіч вадзіў госця па кароўніку, не без гонару паказваў багацце племяннога саўгаса.

— Мы з Віктарам хацелі цёлак у арэнду ўзяць… гэтых, племянных… Ды Маша паглядзела, замахала рукамі: не, не, не выцягнеце вы без Лізачкі. Так яна i жыве з намі — суддзёй усяму, што робім. Сіроткам сваім прыклад, — i спыніўся, высока ўзняў галаву, глянуў свату ў вочы. — Валодзя! Вернемся мы да… яе магілы?

— Да магілы, Іван, можна вярнуцца. Да жыцця нельга! Дзецям яе! Нельга, Іван!

— Ніколі?

— Ды яны, калі вырастуць, вывучацца, — самі не захочуць.

— Ды я не пра ix. Пра сябе.

— Не спяшайся, Іван. Не спяшайся.

— Ды ты хоць на дзе ю дай.

— Я не бог, Іван. Нават не акадэмік-атамнік.

— Сам ты не тамашні, a нікуды не выязджаеш.

— I не выеду. Мне можна. Трэба. З людзьмі трэба быць. Выедуць людзі — выеду i я. А табе нельга. У цябе — дзеці. Лізіны.

— Бачыў такі халадзільнік? Шведскі,— нечакана крута павярнуў Пустаход размову на гаспадарку.

Перад вячэрай купалі Воўку. Першы раз. Падзея! Купанне, i не першае, заўсёды падзея, цэлы рытуал. Звычайная працэдура ператвараецца ў свяшчэннадзейства. Дзіця голенькае хаваюць ад чужых — баяцца дурнога вока. A сваім можна глядзець. Ды i куды дзенешся ў сялянскай хаце?

Пустаходава хата перагароджана. Аднак ні маці, ні бабулі не выставілі мужчын у заднюю палавіну. Адзін Віктар выйшаў. А так сабралася ўся сям’я.

Стол рассунулі. На адным краі паставілі ванначку, на другім паслалі коўдрачку, пялёнкі, Жанчыны чарадзейнічалі над вадой. Меўся ў Ірыны граду снік. Але яму не верылі. Марыя Пятроўна i Вольга Андрэеўна мацалі ваду даўнім сялянскім спосабам — локцямі, кісці рук у ваду ніколі не апускалі, толькі локці. Гігіена? Ці проста загрубелая ад працы адкрытая рука не мела той адчусальнасці, што закрыты локаць?

Следам за бабулямі гэтак жа памацала ваду Тома i аўтарытэтна сказала:

— Трэба падліць цёплай.

Дзяўчынка ажно расчырванелася ад узбуджанасці. Гэтае капіраванне маленькай жанчынкай дзеянняў дарослых кранала старых мужчын. А Ваня прыкідваўся, што яго, мужчыну, мала цікавіць бабская справа, нібыта ўткнуўся ў тэлевізар, гук якога прыглушылі, аднак кожную хвілінку знаходзіў прычыну азірнуцца. А дзяды, хоць ix упачатку i адціснулі ў куты, глядзелі з радасцю i цікавасцю малой Томы.

Ірына i маці яе паспрачаліся, каму распавіць малога, каму апусціць у ванначку. Але i гэта, бадай, адвечная ігра паміж маці, што вырасціла вунь колькіх, сваіх, унукаў, i дачкой, якая мала што адукаваная, а азбуку догляду дзяцяці толькі пазнае.

Безумоўна, Марыя Пятроўна разгарнула дзіця, узяла на рукі, пад попку i пад галоўку, у пялёначцы, у якой належала апусціць яго ў ваду. Але неяк ссунула пялёначку на спінку i паказала маленькага ружовенькага яшчэ чалавечка ва ўсёй яго чароўнай прыгажосці.

— Паглядзі ж, сваток, на ўнучачка, — заўсёды звярталася на «вы», а тут забылася на ўмоўнасці.— Паглядзі, які ён харошанькі! I усё ў яго на месцы. Ручачкі, ножачкі… Носік, вушкі — бацькавы. A вочкі — маміны. I пупок адваліўся. Таму купаем Вовачку.

Уладзіміру Паўлавічу ажно заняло дыханне. Толькi, можа, у той міг да яго дайшла глыбіня страху, якую перажылі гэтыя блізкія яму людзі. Ен, магчыма, менш, чым кожны з ix, думаў пра гэта, хоць таксама часам халадзеў ад такіх думак. А цяпер па думаў, як i належала яму па праву i абавязку: i такі страх будуць перажываць тысячы людзей перад тым, як нарадзіць на свет дзяцей сваіх. I колькі гэта можа працягвацца? Не год, не два, не пяць. Пяцьдзесят? Сто? Ідзі скажы людзям, што яны будуць жыць пад такім страхам стагоддзе!

«Не, Волкаў, людзі — не генафонд! Генафонд — у свірне. Яго можна не сеяць. A людзі будуць сеяць. I будуць жаць!»

— Глядзі ж, сваток, якога багатыра мы табе падарылі!

— Мама! Што вы яго выставілі, як на вітрыну? Прастудзіце.

— Вовачку купанькі будзем. Купанькі майго ca коліка.

Спачатку памачыла ў ванначцы ножкі хлопчыкавы. Потым, гушкаючы, апусціла ў ваду. Дзіця закугакала.

— Спужаўся, галубчык мой. Не бойся, саколічак. Не бойся. Скора ты палюбіш вадзічку. Ой, як палюбіш! З вадзічкай сілу набіраць будзем, расці. Вялікі, вялікі Вовачка вырасце!

Дзяды, абодва, наблізіліся да стала, схіліліся над купеллю.

Бабуля асцярожна плескала ваду паміж ножак дзіцяці, абмываючы магчымыя апрэласці.

Іван Іванавіч расчуліўся да слёз i, каб неяк прагнаць гэтую бабскую чуллівасць, запознена грубавата пажартаваў:

— Ты глядзі на мужчынскі инструмент: на месцы ён — значыцца ўсё нармальна.

Засмяяўся адзін Ваня — быццам бы ад тэлеперадачы.

Пасміхнулася Марыя Пятроўна.

— Радуйся, дзед, радуйся. А ты, дачка, не ўздыхай. Наўздыхалася.

— Ах, мама. Я супакоюся тады, калі Валодзька жэніцца i ў яго народзіцца нармальнае дзіця.

Марыя Пятроўна сярдзіта цыкнула на дачку:

— Не гняві бога, Ірына!

— Ён даўно разгневаны.

Уладзіміру Паўлавічу таксама не спадабалася такое філасофстваванне над купеллю дзіцяці. Ён строга сказаў:

— За надобныя размовы я генерала аднаго вы ставіў з раёна. Не наганяй людзям страху!

— Во i я кажу так, — падтрымаў Іван Іванавіч. Мы яшчэ дадому вернемся.

I гэтым нагнаў смутак на жонку. Марыя Пят роўна змоўкла, сцяла вусны, сцерла радасную ўсмешку з твару i як бы адхілілася ад усіх, акрамя дзіцяці — яму ўся ўвага i ўсе ласкавыя словы.

А Вольга Андрэеўна любавалася дзіцяткам, дава ла кароткія парады ca свайго мацярынскага вопыту Але радасць яе была азмрочана. Ей здалося яшчэ да купання, яшчэ тады, калі муж аглядаў гаспадарку, а яна памагала нявестцы i свацці гатаваць вячэру, што яны як бы пазбягаюць размовы пра Глеба. Дапускала, што робяць гэта менавіта таму, каб не азмрочваць i сваю i яе радасць. Але ж калі гэта так, то гэта страшна: лічаць яго безнадзейна хворым. Дапускала свой мацярынскі эгаізм, калі хочацца, каб усе размовы ішлі толькі пра яе дзяцей. Але ж хіба маленькі Валодзька не яе дзіця, не часцінка Глеба, гэтакая ж дарагая, як i сам Глеб! Прызнавала, што аварыя зрабіла яе хваравіта надумлівай. I аднак… Калі ў часе купання гаварылі пра дзіця, пра маці, радуючыся i нават жартуючы, i зноў ніхто не ўспом ніў пра бацьку, на душы ў маці стала вельмі цяжка. Кропля, якая перапоўніла чашу яе гора, упа ла ў часе вячэры. Сказалі першы тост за Вaлодзьку, стрыманы, але самы радасны.

Другі тост за маму — натуральна. I раптам Іван Іванавіч, стары, мудры чалавек, якога Вольга паважала, прапусціўшы бацьку, прапанаваў тост:

— А цяпер за бабуль — за Вольгу i Машу. Вы, Вольга Андрэеўна, яшчэ не знаеце, што такое быць бабуляй. Колькі радасці i колькі клопату!

I бабуля, якая павінна была найбольш радавацца, — першы ўнук, не вытрымала i заплакала. Сапсавала вячэру. Усе вельмі ўстрывожыліся — Ірына, дзеці, Іван Іванавіч, Віктар, Поля, абходжвалі яе, паілі валяр’янкай.

Уладзімір Паўлавіч прыкметна злаваўся, але токі яго незадаволенасці перадаваліся толькі ёй i гэта перашкаджала Вользе Андрэеўне супакоіцца. Адна Марыя Пятроўна, магчыма, усё зразумела.

— Нічога, нічога. Гэта бывае, бывае. Дайце ёй паплакаць. Паплач, свацейка, паплач. Не саромейся — усе свае.

Яна выцерла слёзы, рашуча ўзняла чарку.

— Вып’ем за Глеба!

— Канешне, вып’ем. Яшчэ як вып’ем! — схамянуўся, папраўляючы памылку, Іван Іванавіч.

А потым напіўся Віктар i таксама плакаў. Па Лізе. Разжалобіў дзяцей. Заплакала наўзрыд Tомачка. Як ні трымалася — не ўтрымалася маці.

— Падсаліла ты вячэру, — незадаволена буркнуў Пыльчанка, калі ўклаліся спаць.

Ён хутка заснуў, хроп. А Вольга Андрэеўна не спала ўсю ноч. Думала пра сыноў. Усё цяжэйшым i цяжэйшым рабіўся камень, што даўно ляжаў на мацярынскім сэрцы. Рос, ператвараўся ў цэлую гарy, якая вось-вось сплюшчыць трапяткое сэрца.

Вользе Андрэеўне стала трошкі лягчэй, калі вельмі рана — яшчэ не праспявалі трэція пэўні — пачула яна, як падняліся, што па камандзе, Ірына I свацця, хоць яны i да таго падымаліся разы два — на плач дзіцяці. У начной цішыні пачула, пра што яны шэпчуцца — што згатаваць Глебу, каб давезці гарачанькае да бальніцы. I шэпт гэты — што бальзам, цудадзейна гаіў раны матчынай душы, якія яна сама ж, не хто іншы, развярэдзіла ўвечары, калі ў кубку яе змяшалася i салодкая радасць, i горкае гора.

Супакоіў шэпт нявесткі з маці — пра яш, пра Глеба, у Ірачкі клопат! — i яна, знядужаная перажываннямі, заснула i паспала гадзіны тры. Нават зборы на працу свата, Віктара, Полі, дзяцей — у школу, трэск дроў у печы, поранне гаспадынь не пабудзілі яе. Разбудзіў знаёмы шум электрабрытвы. Галіўся муж. Ей ажно няёмка стала.

— Божа! Якая я соня! Як маладуха.

A развітанне зусім зняло ўсю надумлівасць, усіо яе падазронасць.

Ірына ў гарачым парыве моцна абняла яе, пацалавала.

— Мамачка! Пацалуйце Глебушку за мяне i за Валодзьку. Я хутка прыеду. Толькі трошачкі ачуняю. I скажыце: я люблю яго. Я вельмі люблю яго.

I не трэба было маці іншай радасці, як гэтыя нявестчыны словы.

У машыне Уладзімір Паўлавіч пахваліў яе:

— Малайчына ты ў мяне сёння! Выспалася. Ты добра спала. А мне не спалася.

Вольга Андрэеўна моўчкі пасміхалася.