IV

З Мінска выехалі рана. Стаяў густы асенні туман. Выйшаўшы на аднапалоску, шафёр вёў асцярожна, засяроджана. Маўчаў, бо адразу адчуў: гаспадарам не да размоў аб магазінах сталічных i аб цэнах на рынку.

Вольга Андрэеўна i Уладзімір Паўлавіч бадай жа не спалі ўсю ноч, хоць i былі смяртэльна стомленыя. Яна двойчы наведвалася да Глеба i з пасляабедзеннага «ціхага часу» сядзела там да вечара, пакуль яе далікатна не папрасілі. Ен абіваў парогі высокіх кантор, не было часу паабедаць. Вярнуўся ў гасцініцу перад праграмай «Час». Вольга не пайшла вячэраць: з’ела, маўляў, тое, што вярнуў Глеб. Уладзімір Паўлавіч спусціўся ў буфет, выпіў чаю. Вярнуўся ў нумар стомлены, злосны: мала што выбіў. У жонкі — апухлы ад слёз твар. Ен ласкава абняў яе.

— Не трэба, калі ласка. Прашу цябе. Што ты даводзіш сябе? Усё будзе добра. Нічога страшнага няма. Прафесары пацвердзілі.

Яна сцялася, сумна паківала галавой.

— Ты верыш прафесарам? Памрэ Глеб, — i зарыдала.

Уладзімір Паўлавіч, спалоханы, — упершыню яна вымавіла гэтыя страшныя словы, — доўга нязграбна, няўпэўнена, сам адчуваў гэта, супакойваў жонку. Але калі яна сказала пра смерць паўторна, сарваўся, кінуў узлавана:

— Што ты каркаеш, як старая варона!

Вольга не пакрыўдзілася, разумела, што i бацьку баліць, i ў яго трывожна на душы. А ён дакараў сябе, папрасіў прабачэння. I калі яна заплакала зноў, таксама праслязіўся i саромеўся сваёй слабасці.

Ен засынаў, але часта прачынаўся i чуў, што Вольга не спіць, хоць тая i стойвалася. Спачуваў ёй: во пакутніца!

У машыне пад мяккае гойданне, пад шум матора Уладзімір Паўлавіч заснуў. Заваліўся на клунак на заднім сядзенні, ажно пахрапваў; Вольга азірнулася на яго, як на малога — з усмешкай. Яна сядзела на пера дзе. Нярэдка ў дал ёкай дарозе яе закалыхвала. Муж i шафёр ведалі гэта i садзілі яе так, каб яна глядзела на дарогу.

Яна раней кпіла: як можна спаць у машыне? Ніколі не засынала. A ў тую туманную раніцу ў лесе пад Лапічамі, магчыма, на нейкі міг заснула. Ці проста заплюшчыла вочы i ў думках была далека. Ці глядзела ў туман i ўбачыла… Сама не помніла, у якім стане была. Але раптам страшна закрычала — так, што шафёр спалохана крутнуў баранку, ледзьве не апынуўся ў кювеце, падхапіўся Уладзімір Паўлавіч.

— Што такое?

— О божа! Забілі… Забілі… Барыса забілі! — крыкнула ў смяртэльнай роспачы і… самлела.

Спынілася машына. Змітро, менш разгублены, вынес Вольгу Андрэеўну з кабіны ў лес, палажыў на мокрае лісце. Адкаркаваў пляшку баржомі, асцярожна паіў.

Спалоханы, як ні пры якой іншай падзеі, Уладзімір Паўлавіч стаяў перад жонкай на каленях.

— Оля! Оля! Ну, што ты, дурненькая? Што наду мала?

Яна расплюшчыла вочы.

— Ну, во, ну, во… Ты сасніла… Што толькі не сніш! Прайшоў насустрач грузавік, грымнуў… Мяне разбудзіў… А табе прыснілася…

— Не, Валодзя, не. He сасніла. Бачыла я, бачыла, як яны стрэлілі ў Барыса. Двое, барадатыя…

— Хто стрэліў? Дзе? Што ты вярзеш, Оля! Барыс лётае на самалёце. На Каўказе..

— На Каўказе? — дзіўным голасам, з запытальным сумненнем, паўтарыла яна.

— Мы вам валакардзінчыку накапаем, Вольга Андрэеўна, — сказаў Змітро.

— Я табе седуксен дам. Суняць твае страхі.

— Суняла ix… Суняла… Усё пагашана, Валодзя…

Яна паспрабавала падняцца — i не здолела. Гэта спалохала ўжо не толькі мужа, але i Змітрака, які махаў рукою нават на радыяцыю: «Будзем жывыя — не памрэм».

— Можа, «хуткую» з бліжэйшага тэлефона, Уладзімір Паўлавіч? — прапанаваў няўпэўнена.

Вольга Андрэеўна пачула, слабым голасам, але рашуча запярэчыла:

— Не, не… Дадому… дадому!

— Паляжы трошачкі, адпачні. Трэба ж так узвін ціць свае нервы!

— Не, Валодзя, гэта не нервы. Не нервы. Гэта матчына сэрца. Яно ўсё бачыць… далека бачыць…

— Ну, ладна, ладна. Не завадзіся.

Змітро падаслаў брызент. Далі ёй з паўгадзіны паляжаць. Потым перанеслі на задняе сядзенне, па лажылі там.

— У Бабруйск! У бальніцу! — закамандаваў Пыльчанка.

— Не, Валодзя! Прашу цябе — не трэба! Выканай маю апошнюю просьбу. Дадому.

«Апошнюю» — гэта аглушыла Уладзіміра Паўлавіча.

Машына рванула ў туман з недазволенай хуткасцю.

Вольга Андрэеўна сцішана маўчала. Не плакала… Не стагнала. Уладзімір Паўлавіч раз-пораз павароч ваўся да яе; калі бачыў расплюшчаныя вочы, поўныя болю, пакуты, асцярожна пытаўся:

— Як ты?

— Нічога. Дадому едзем?

— Дадому.

— А мне здалося, мы павярнулі. Не трэба ў Мінск Валодзя. Нікуды не трэба.

Але дома яна не здолела выйсці з машыны. Вывелі пад рукі. Урачы не маглі паставіць дыягназ. Забралі ў бальніцу. У сваю, раённую. Ды i туды ледзьве ўгаварылі. Hi кардыяграмы, ні аналізы не паказвалі ніякай вядомай хваробы.

Уладзімір Паўлавіч запрашаў прафесароў, тых, каго ведаў, i праз медыцынскія інстанцыі. Цяпер яны прыязджалі. Праз паўгода пасля аварыі не баяліся. Камандзіроўкі ім давалі ахвотна. Запісвалі сабе ў актыў i кіраўнікі i выканаўцы: наведалі зону Чарнобыльскай АЭС, вывучылі, пракансультавалі, памаглі. Разумелі, што гэта будзе ацэнена, калі не цяпер, то ў будучым.

Вользе Андрэеўне напісалі том заключэнняў, хоць ніводнаму ўрачу, ніводнаму прафесар у яна ні на што не паскардзілася, ні на якія болі. Загадкавая хворая. Разумныя прафесары не супакойвалі яе — дарэмна! — i разводзілі рукамі перад Пыльчанкам. Ён, наведваючыся штодня, бачыў, што Вольга, растае, як свечка. Яна амаль не гаварыла пра смерць Барыса, не адразу Уладзімір Паўлавіч сцяміў, што шкадуе яго, мужа. Аднойчы сказала:

— Думаеш, я не здагадвалася, што ён там? Калі прыехала Тамара i не адразу сказала, што была на Каўказе… Гуляла пасля смерці Лізы? Не, не тая дзяўчына. Была — i не ўбачыла Барыса? Не навучылася маніць. А потым… як вы глядзелі адно на аднаго, калі яна ад’язджала. Табе яна сказала, а ты скрываў ад мяне. Навошта, Валодзя? Хіба гэта не наш боль? Наш з табой…

— Я нічога не скрываў…

— А потым ты разглядваў канверт. Я не адразу зразумела, чаму ты яго так разглядваў. А пасля сама адкрыла: гнуліся яны, канверцікі. Перасылаліся з нашым адрасам у Кутаісі… Шкадаваў ён нас з табой, сыночак наш… — яна закрыла твар рукамі, але не заплакала.

— Во i давяла ты сябе канверцікамі бог ведае да якіх прывідаў.

Да таго дня Уладзімір Паўлавіч яшчэ спадзяваўся, што жончына дарожнае ўяўленне — вынік яе хваробы. Паслаў тэлеграму ў часць — адказу не атрымаў. Папрасіў камандуючага арміі, што базіравалася недалёка i памагала ў ліквідацыі вынікаў аварыі, звярнуцца ў штаб паветраных сіл — адказалі тое, што ён ведаў: сын яго ў Афганістане. Пасля прызнання жончынага, што I яна ведала пра гэта, паверыў у яе страшнае пра д чу ванне: Барыс загінуў. Працаваў па-ранейшаму. Але познімі вечарамі, уначы, вьшіўшы з гора, не плакаў — выў, скуголіў у пустым доме.

Праз два тыдні Вольга Андрэеўна памерла. У поўнай свядомасці, нікога не патурбаваўшы. Пасярод дня.

Пыльчанку пазваніў галоўны ўрач.

— Уладзімір Паўлавіч, прыходзьце… — i асекся, больш нічога не сказаў.

Ён доўга трымаў трубку, якая піпікала каля вуха. Асцярожна паклаў нарэшце. Асцярожна, ледзьве не на дыбачках, дайшоў да дзвярэй, павярнуў зашчэпку замка. Адышоў у кут. Уткнуўся тварам у сцяну i нема заплакаў.

Ішоў да бальніцы пехатою. На вуліцы, як заўсёды, яго спынялі, нешта дакладвалі, прасілі, раілі. Ён адказваў, абяцаў, назначаў сустрэчы. Але ні адзін чалавек не змеціў ненатуральнасць яго паводзін ці, можа, выдумалі пасля, калі стала вядома, з якім горам ішоў чалавек.

Вольга Андрэеўна ляжала на кушэтцы ў рэнтгенаўскім кабінеце, пад пушкай; іншага месца не знайшлі: у змрочны морг не спусцілі. Накрытая белым.

Уладзімір Паўлавіч баяўся, што смерць вельмі змяніла роднае аблічча. Уразіўся, убачыўшы яе твар гэткім жа спакойным, якім бачыў, калі яна спала. Толькі вусны — не яе, такога выразу ix ніколі не бачыў: як бы хацела ўсміхнуцца, але было вельмі балюча, i яна не здолела гэтага зрабіць, i застыла на вуснах незнаемая пакутлівая грымаса. З-пад губы блішчэў залаты зуб, які прыгожыў яе, жывую, асабліва калі ўсміхалася, i які здаваўся да абразлівага ненатуральным у мёртвай.

Ён нахіліўся i пацалаваў яе ў лоб, i таксама ўразіўся, што лоб не здаўся халодным, як у іншых нябожчыкаў, якіх ён цалаваў, развітваючыся. Яе лоб быў цёплы.

Слоў у яго не было. Вочы набрынялі слязамі. Пашукаў у кішэні насоўку i не знайшоў, без Вольгі не было i хусцінкі.

У калідоры выстраіліся паўз сцены ўрачы, сёстры, хворыя: так выказвалі яму сваё спачуванне, моўчкі, панурыўшыся.

Галоўурач у сваім кабінеце памагаў апрануць паліто, i ўсё роўна ён ніяк не мог патрапіць у левы рукаў. Сказаў:

— Пазваніце Дар’і Селівонаўне. Няхай рыхтуе, што трэба.

Урача здзівіла i трохі ўстрывожыла такое даручэнне: а сам ён куды? Хоча пабыць адзін?

Не, ён не хацеў заставацца ў адзіноце. Не мог пайсці дадому. Але не ішоў i ў выканком, баяўся, што, калі пачнуць спачуваць, расплачацца.

Спустошана блукаў па падноўленых вуліцах. I зноў яго спынялі. Здзіўляліся, што адказваў старшыня неўпапад. Чужому — начальніку дэзактывацыйнага атрада, сутнасць просьбы яго ніяк не мог уцяміць, вінавата прызнаўся:

— У мяне памерла жонка.

— Сёння? О, прабачце, — i чалавек спалохана адступіў i панёс чутку па горадзе.

Апынуўся перад попггай. Спыніўся. Ведаў, што яму трэба сюды. Не адразу ўспомніў — навошта. Тэлеграмы! Паслаць тэлеграмы! Увайшоў у залу. Каля тэлеграфнага аддзела таўпіліся маладыя людзі, будаўнікі з іншых гарадоў, слалі віншаванні блізкім, быў пярэдадзень свята.

Уладзімір Паўлавіч узяў бланк i доўга не мог нідзе прымасціцца — усе месцы за сталом, ля стойкі i на падаконніку былі занятыя. Нарэшце на рагу стала напісаў на бланку, без адраса: «Памерла маці». Напісаныя словы набылі злавесную рэальнасць, i ён доўга не мог напісаць адрас, не адразу ўспомніў назву вуліцы, на якой размешчана бальніца.

Каму яшчэ слаць? Пустаходам? Цвёрда вырашыў: нельга — з-за Ірыны, з-за ўнука, бо раптам адчуў, што ён, гэты малюсенькі, як ніхто іншы, звязвае яго з жыццём. Дзеля малога трэба жыць! Вользінай сястры? Не мог успомніць нумар дома, у якім быў сто разоў.

Падышоў да стойкі, праз шкляны бар’ер працягнуў адзіную тэлеграму. Малады нахабнік штурхнуў яго плячом.

— Дзядзька, стань у чаргу!

Мабыць, некаторыя ведалі яго, бо засмяяліся.

Прыёмшчыца тэлеграм, сталая поўная жанчына, суседка па вуліцы, убачыла старшыню райвыканкома, ахнула, цыкнула на хлопцаў.

— Прабачце, Уладзімір Паўлавіч. Чаму вы самі? Давайце вашу тэлеграму.

Прачытала — жахнулася:

— Памерла Вольга Андрэеўна? О, божа мой! Што ж гэта такое?

Чарга прыціхла, адступіла ад акенца, даючы Уладзіміру Паўлавічу месца. Ён абапёрся локцямі на бар’ер, убачыў, як у тэлеграфісткі закапалі на бланк слёзы.

— А Барысу? — спытала яна.

Уладзімір Паўлавіч адчуў, як з-пад ног яго паплыла падлога — адарвалася зямля. Вісеў на хісткай стойцы. Не адразу адказаў, прашаптаў, як сакрэт:

— Барысу? Барыс… у Афганістане.

— Зноў? Другі раз? Бога на ix няма, на камандзіраў такіх! Усё роўна на пахаванне маці павінны адпусціць.

I тут успомнілася ўчарашняя Вользіна просьба — апошняя i самая страшная. Не плакала яна ўжо колькі дзён. I ўчора была спакойная, нават па-жаночы дзелавая: давала яму гаспадарчыя парады — дзе што ляжыць, што перадаць Глебу, што — Ірыне. I раптам: «Валодзя! А цяпер просьба да цябе. Пакляніся, што выканаеш яе». — «Оля, хіба я магу не выканаць!» — «Прывязі Бору адтуль… другіх жа прывозяць… сыноў… I пахавай побач са мной».

Агромністы горкі камяк распёр горла, i ён не мог вымавіць слова. Але яна i не чакала адказу, убачыла па ім: выканае. I загаварыла пра штось другараднае.

Просьба яе гэтая не пакідала ні на момант i рвала сэрца на крывавыя шматкі. Самае страшнае, што такая матчына пераконанасць — неаспрэчнае пацвярджэнне, што Барыс загінуў. Цяпер ужо i ў яго не засталося ні кроплі надзеі.

Пытаннем сваім тэлеграфістка як бы прарвала глухую плаціну яго болю. Уладзімір Паўлавіч закрыў твар далонямі i глуха зарыдаў.

Чарга маладых хлопцаў знямела: не кожнаму з ix давялося бачыць, каб гэтак плакаў мужчына.

Але тэлеграфістка здагадалася, што чалавек плача не па адной жонцы, але i па сыну… па сынах… I таксама заплакала.

Вольгу Андрэеўну хавалі шостага лістапада.

Горад, вымыты, адрамантаваны, заасфальтаваны, быў расквечаны чырванню сцягоў i транспарантаў, але выглядалі яны не святочнымі — жалобнымі.

Мноства людзей праводзілі нябожчыцу да могілак. Усе, нават тыя, хто даведаўся пра смерць Барыса, зналі пра хваробу Глеба, усё роўна лічылі, што маці — ахвяра радыяцыі.

Памочніцы Уладзіміра Паўлавіча ўсё зрабілі па-хрысціянску. У доме быў памінальны абед. I на памінкі з’явілася многа людзей. Доўга не сядзелі, выпівалі па тры чаркі i вызвалялі месцы для іншых. Прамоў не гаварылі. Каротка сказала Дар’я. Ды, выпіўшы, доўга гаварыў Пустаход. Іван i Марыя Пятроўна прыехалі — па ix заехаў Глеб.

Уладзімір Паўлавіч даў ім машыну, каб яны адразу ж, з абеду, вярнуліся да Ірыны, да маленькага Воўкі. Гэта быў адзіны клопат, пра які ён не забываўся. Доўга i настойліва прасіў ix не затрымлівацца. Ды i Глеба адпусцілі з бальніцы ўсяго на два дні.

Жанчыны засталіся ў доме прыбіраць. А ён пайшоў у райвыканком. Заўтра свята. Дэманстрацыі не будзе. Але клопатаў перадсвяточных нямала.

Ды ў будынак Уладзімір Паўлавіч не ўвайшоў. Убачыў у двары «газік», пастаяў каля яго ў глыбокай задуме. Запасныя ключы якраз ён насіў ад «газіка», сам, без шафёра, ездзіў пераважна на гэтым усюдыходзе — надзейна на палявых дарогах.

Завёў машыну, асцярожна выехаў на вуліцу. Хуткаснь набраў за горадам. Пад’ехаў да дроту. Адчыніў вароты. Паехаў далей. Звярнуў з асфальту на прасёлак. А пасля — у поле, дзе на колы наматвалася высахлая салома нязжатага жыта. Пасля ехаў па лузе; першы мароз скаваў зямлю, трашчаў лёд на лужынах.

Выехаў на знаёмае месца пад дубам, дзе ў мінулыя добрыя вёсны i леты неаднойчы адпачывалі, любуючыся ракой i блізкім новым горадам.

Выйшаў з машыны.

Сцямнела. Hi горада, ні станцыі не было відаць. Але на саркафагу i на дзеючых блоках гарэлі яркія чырвоныя сішалы. Як сігналы трывогі. Стоп сігналы: спьшіся, чалавецтва!

Уладзімір Паўлавіч узняў над сабою сціснутыя кулакі.

— Стаіш? Свеціш? Паліш людзей? Спалі мяне! Не можаш? Не па зубах я табе? Скура ў мяне задубянелая! Свінцовая! Чуеш? У мяне свінцовая скура стала! — i павольна апусціўся на калені, ударыў кулакамі ў зямлю, крыкнуў ёй; — А ты чаму анямела, сціхла? Уздрыганіся!

Чалавек крычаў — зямля маўчала.

 

    1991