Узышла палыновая зорка…

Перагорнута апошняя старонка рамана, сама час сабрацца з думкамі, асэнсаваць расказанае пісьменнікам, але твор «не збіраецца» адпускаць ад сябе. Быццам нейкая вялікая прыцягальная сіла трымае цябе, паралізуе волю, не дазваляе зрабіць крок наперад, вырвацца з ціскоў таго жудаснага, што адбылося ў Чарнобылі i з чаго выкарабкацца не толькі нам, a i нашчадкам нашым, новым i новым пакаленням — праз дзесяткі гадоў, сотні, калі, вядома, выжывуць яны, бо генетычны код нацыі падарваны, разбураны, бо — у гэтым сумленныя, схільныя да праўды вучоныя не сумняваюцца, «мірны атам» асабліва страшны, паколькі сваю прыхаваную сілу выяўляе i праяўляе спакваля, будзе вельмі нялёгка. Па-ранейшаму знаходзішся разам з галоўным героем Уладзімірам Паўлавічам Пыльчанкам. У той момант, які воляй сваёй творчай фантазіі i таленту, падараваў на сутыкненне з ім I. Шамякін.

Уладзімір Паўлавіч толькі што пахаваў любую жонку, даведаўся, што старэйшы сын Барыс, лётчык, капітан па званню, загінуў у Афганістане, здагадваецца, ды i ўрачы па сутнасці не вельмі хаваюць складанасць становішча — малодшы Глеб, які працаваў інжынерам на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі, наўрад ці ачуняе… Усе гэтыя перажыванні абрынуліся на Пыльчанку магутнай лавінай, якая цісне, не дае магчымасці спакойна жыць, цьмянымі, неканкрэтнымі робіць далягляды заўтрашняга дня. Так хочацца хоць на якую мінуту пабыць сам-насам, засяродзіцца ў сваім, набалелым, выпакутаваным, чаго не заўсёды раскажаш, ды i хіба зразумеюць цябе па-сапраўднаму, калі ў кожнага пасля яго, Чарнобыля, столькі ўласных бедаў: «Выйшаў з машыны. Сцямнела. Hi горада, ні станцыі не было відаць. Але на саркафагу i дзеючых блоках гарэлі яркія чырвоныя сігналы. Як сігналы трывогі! Стоп-сігналы: спыніся, чалавецтва!

Уладзімір Паўлавіч узняў над сабою сціснутыя кулакі.

— Стаіш? Свеціш? Паліш людзей? Спалі мяне! Не можаш? Не па зубах я табе? Скура ў мяне задубянелая! Свінцовая! Чуеш? У мяне свінцовая скура стала! — i павольна апусціўся на калені, ударыў кулаком у зямлю, крыкнуў ёй: — А ты чаму анямела, сціхла? Уздрыганіся!

Чалавек крычаў — зямля маўчала».

Зямля дык маўчала, бо ці віна яе, што над планетай усёй, над сусветам узышла злая зорка — зорка палыновая. Спачатку. канечне, над самім пашкоджаным блокам Чарнобыльскай АЭС, на Украіне, як вядома, гэта. Палын жа па-ўкраінску — чарнобыл. Пасля ж нябачныя радыяцыйныя промні пранізалі наваколле на дзесяткі, сотні кіламетраў…

Наканаванасць лёсу чалавецтва, на які ўплываюць нейкія, па сённяшні дзень невядомыя i незразумелыя нам звышсілы? Магчыма, i так, калі прыгадаць, што ў святых пісаннях згадваецца момант, калі над зямлёй узыдзе палыновая зорка. Аднак не будзем забываць i пра іншае. Не пра загадкава-міфічнае, на што не так i проста даць адказ, улічваючы цяперашні стан сусветнай навукі. А пра рэальна існуючае, якое можна звесці да некалькіх высноў. Простых, звычайных…

Чарнобыль — наша недаравальная безгаспадарчасць… Чарнобыль — наша некампетэнтнасць… Чарнобыль — дыктат над навукай, калі аўральнасць, выкананне сацыялістычных абавязацельстваў бралі верх над цвярозымі разлікамі… Чарнобыль — няздольнасць (у роўнай ступені i нежаданне) найбольш важныя, архіважныя рашэнні прымаць аператыўна i аргументавана… Тым самым Чарнобыль, як гэта ні страшна прызнаваць, але неабходна, заканамерны вынік, да якога павінна была (рана ці позна) прыйсці камандна-адміністрацыйная сістэма.

З такімі думкамі, відаць, i браўся I. Шамякін за напісанне свайго новага рамана. Прынамсі, гэта вынікае са зместу твора. Змест жа — найперш уражанні, пачэрпнутыя пісьменнікам пад час неаднаразовага наведвання раёнаў Беларусі, на жыцці якіх сказаўся (ды i сказваецца па-ранейшаму) уплыў чарнобыльскай катастрофы, у тым ліку населеных пунктаў, што знаходзяцца ў так званай трыццацікіламетровай зоне. Ездзіў туды i па грамадзянскаму абавязку, калі быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР i Вярхоўнага Савета СССР. Наведваўся ў Хойніцкі раён разам з паэтам Міколам Мятліцкім i празаікам Барысам Сачанкам, ураджэндамі тых мясцін.

Балюча, невыносна пакутліва станавілася на сэрцы ў пісьменніка, калі хадзіў вуліцамі, на якіх ужо болей не збяруцца жыхары. Але хіба меней трывожна было, калі завітваў у родную Карму, што на Добрушчыне? Там, нягледзячы ні на што, людзі жывуць, працуюць, але, калі прыслухацца да аўтарытэтных меркаванняў спецыялістаў, лепей не жыць. I, вядома ж, меў шматлікія сустрэчы з кіраўніцтвам «чарнобыльскіх» раёнаў. Часта гутарыў з прадстаўнікамі абласнога i рэспубліканскага звяна, нямала кансультаваўся з вядучымі вучонымі-атамнікамі, медыкамі.

Магчыма, няма асаблівай патрэбы раскрываць асобныя сакрэты творчай лабараторыі I. Шамякіна. Але, паверце, раблю гэта не толькі дзеля таго, каб задаволіць звычайную чытацкую цікаўнасць, хоць, думаю, ёсць нямала ахвочых ведаць, як аўтар збірае фактычны матэрыял, апрацоўвае i асэнсоўвае яго. З іншай мэтай паглыбляюся ў «святая святых». Знаходзіцца нямала крытыкаў, гатовых ці не перакрэсліваць творы, напісаныя, як на ix думку, на «злобу дня», адмаўляючы тым самым ім права ў высокай мастацкасці, глыбокім псіхалагізме. Маўляў, усё гэта прахадное, выпадковае, ці не простае выкананне славутага «сацыяльнага заказу», які быццам давала раней літаратарам партыя ці ідэалагічныя сістэмы, створаныя ёю. Калі ж глядзець далей, аргументуюць яны свае довады, гэта шшто іншае, як творчасць у рэчышчы «сацыялістычнага рэалізму».

Хочацца адразу рашуча запярэчыць: а хто гэты самы сацыялістычны рэалізм выдумаў? Можна падумаць, што той жа I. Шамякін,!. Мележ, В. Быкаў, I. Пташнікаў, I. Чыгрынаў i іншыя нашы слынныя літаратары вельмі задумваліся альбо задумваюцца, уладкоўваючыся за пісьмовым сталом, кіравацца ці не кіравацца прынцыпамі народнасці, партыйнасці і, канечне ж, метадам сацыялістычнага рэалізму? Пісалі, як пішацца, як талент дазваляе, бо талент — не нацыянальны набытак, як бы прыгожа i арыгінальна гэта ні гучала, а дар божы.

Падобным дарам божым I. Шамякін валодае дасканала. Tоe, што ён, як правіла, быў i цяпер застаецца ў асноўным мастацкім летапісцам сучаснасці, i з’яўляецца адметнасцю яго таленту. Хоць зместам раман «Злая зорка» ў многім адрозніваецца ад папярэдніх твораў пісьменніка, узнік ён не на голым месцы. У адзін рад можна ставіць «Злую зорку», «У добры час», «Крыніцы», «Сэрца на далоні», «Атланты i карыятыды», «Вазьму твой боль». Розніца хіба ў адным. Калі ва ўсіх гэтых раманах, за выключэннем «Злой зоркі», асноўную нагрузку нясуць персанажы, якія знаходзяцца на рознай ступені партыйнага кіраўніцтва, дык у новым творы Пыльчанка — старшыня райвыканкома. Але ж ён таксама камуніст.

Пішуцца гэтыя радкі ў дні, калі дзейнасць КПСС — КПБ прыпынена. Не будзем, аднак, займацца суцэльным ахайваннем. Гэтаксама не будзем задаваць i такое ходкае цяпер пытанне: а дзе ты быў 19 жніўня? Пры ўсім жаданні Пыльчанка не мог знаходзіцца ля сцен расійскага «Белага дома» — далека ад Беларусі да Масквы, хоць, як бачна з рамана, яго месца было б там. Гэтаксама i першы сакратар райкома партыі Пятро Мікалаевіч Сінякоу не мог ставіць подпіс пад загадамі путчыстаў. Жаданне ў яго магло б з’явіцца, але… амуніцыя не тая.

Іван Шамякін прытрымліваецца аднаго крытэрыю — праўды, i толькі праўды. Як i ў папярэдніх раманах… Камуніст Сінякоў у яго недалёкі чалавек з «страусінай філасофіяй», які, калі йеабходна прыняць хоць маленькае рашэнне, не кажучы аб скла даных пытаннях, гатовы адразу хаваць галаву ў пясок. Нават вестку пра аварыю ў Чарнобылі сустракае спакойна: «£сць людзі, якія гэтым займаюцца». Камуніст, першы сакратар райкома камсамола Сяргей Плечка «не вызначаецца розумам, але выдзяляецца адзеннем: заўсёды, зімой i ўлетку, у цёмных касцюмах, старанна адпрасаваных, вычышчаных (пасля палявых дарог). Плечка заўсёды чысценькі, прылізаны».

Ёсць у рамане i іншыя камуністы. I сам Пыльчанка, i яго сват, старшыня аднаго з калгасаў, Пустаход — з людзей, якія выпраменьваюць святло дабра, шчодрасці. Выключэнне з правіла? Маўляў, i ў камандна-адміністрацыйным апараце былі тыя, хто насуперак самой сістэме паводзіў сябе па-чалавечы… Ды не выключэнне гэта з правіла, а пацвярджэнне старой, як сам свет, аксіёмы: у жыцці ўсё залежыць ад самога чалавека. Ад таго, якім ён ёсць, якім хоча быць, яісім будзе… Мераць усіх на адзін аршын, нават з самымі лепшымі намерамі, значыць зноў паўтараць старыя памылкі, вышукваючы грахі, дзе ix няма i быць не можа.

Людзі, падобныя Пыльчанку, само ўвасабленне гонару беларускай нацыі, сумленне народа. Пастараўшыся, праўда, i ў ім «парушынку» знайсці можна. Пыльчанка ў нечым залішне дбае аб уласным аўтарытэце, жадаючы, каб вяселле сына Глеба i дачкі Пустаход Ірыны прайшло больш-менш сціпла. Хаця не будзем забываць, што менавіта ў гэты час сама дзейнічала «безалкагольнае» заканадаўства i няцяжка прадугадаць, як маглі пакараць камуніста Пыльчанку, прытым кіраўніка, за тое, што парушыў яго. Мо Уладзімір Паўлавіч празмерна запоўнены работай? Ды столькі турботаў у старшыні райвыканкома. Тым больш што ў раёне адказнасць за эканамічныя справы ўсё болей кладзецца на яго плечы, паколькі нарэшце не партыйныя, a савецкія органы пачалі займацца гаспадарчай дзейнасцю.

Толькі не дробязна-выпадковае характарызуе Пыльчанку, важны сам стан яго здаровай душы. Свайго роду прасвятленне прыходзіць да гэтага чалавека тады, калі мінаюцца паўсядзённыя турботы, з’яўляецца магчымасць супакоіцца, расслабіцца: «А між іншым, добра, што можна палюбавацца полем i вясной. Ці любуюцца хоць маладыя? Няхай бы напоўніліся рамантыкай, паэзіяй. Сыны яго. Ці засталася яна ў ix душах пасля таго, як адзін панюхаў пораху i пабачыў кроў, a другі без малога два гады сядзіць на атамным рэактары? Як здарылася, што ён ніколі не пагаварыў з імі на гэту тэму?»

Не пагаварыў, аднак, не знайшоў часу… Цяпер жа i позна ўжо рабіць гэта. Хоць плач, а бяда, як той гром з яснага неба. I што самае страшнае, i Пыльчанка i іншыя ў раёне пакуль што не ведаюць, якога маштабу катастрофа абрынулася на народ, на Беларусь, на краіну. Пыльчанку яшчэ ў нейкай меры можна зразумсць — не разбіраецца ва ўсіх гэтых «бэрах», «кгоры», але дзейнічае рашуча, прымае канкрэтныя меры, робіць усё ад яго магчымае (і немагчымае), каб хоць неяк уратаваць людзей ад уздзеяння радыяцыі. Патрабуе адмяніць спаборніцтвы па футболу, не выводзіць дзяцей на дэманстрацыю. Не яго віна, што, хоць i існуе ў кожным раёне сістэма грамадзянскай абароны, па-сапраўднаму не растлумачылі яму, які, між іншым, адначасова з’яўляецца i начальнікам яе, шкоду радыяцыі.

Куды страшней, што гэткае радыяцыйнае няведанне i ў многіх з тых, хто працаваў на атамнай станцыі. Прыгадаем эпізод, калі Глеб Пыльчанка, даведаўшыся аб аварыі, з сябрамі пераплыў на маторцы раку Прыпяць, апынуўся непадалёку ад разбуранага блока. Як ні дзіўна, для яго, інжынера, як бьпідам нічога жудаснага не здарылася. I толькі дазіметрыст Вася Гмыр разумев трагедыйнасць становішча.

Пісьменнік як бы робіць анатамічны зрэз паслячарнобыльскай сітуацыі. У раёне, вобласці, рэспубліцы… Вa ўмовах, якія можна параўнаць з франтавымі, калі на ўліку кожная мінута, адразу становіцца зразумела, хто ёсць хто. Не знаходзіць месца акадэмік Мартынюк, i абыякава ставіцца да ўсяго адказны работнік Дзяржплана Саюза: «Народ наэлектрызаваны… Дэмакратыя i галоснасць — рэчы добрыя, але не ўсе яшчэ навучыліся карыстацца. Рэчы вострыя. Не для дзяцей…» Загадчык райана Мятліцкі як быццам i разумев, што нельга дзяцей выпускаць на вуліцу, але чакае ўказанняў зверху. Поўную бяздзейнасць праяўляе начальнік штаба грамадзянскай абароны падпалкоўнік Пятрушкін…

Ды што яны ў параўнанні з кіраўніком рэспубліканскага маштабу Лявонціем Мікалаевічам, якога пісьменнік з’едліва называв i Вадалеем, i Дырэктарам, не хаваючы антыпатый: «Лявонцій Мікалаевіч — вялікі працаўнік… У яго пурытанскім жыцці — не піў, не курыў, не гуляў у карты, ні ў більярд, на лыжах, праўда, хадзіў — тры дні сну былі ўзнагародай не толькі самому сабе: усе шанавалі i пільна ахоўвалі яго сон. Акрамя зяця».

З гэтай жа іроніяй расказвае аўтар i пра ўдзел Дырэктара ў ліквідацыі вынікаў катастрофы. Напачатку той, замест прыняцця канкрэтных рашэнняў, патрабуе кампрамат на акадэміка Мартынюка. Звоніць старшыні камітэта народнага кантролю, каб узяць з архіва даўнюю ананімку на яго. Гэтак збіраецца астудзіць пыл «праўдалюбца». Пасля робіць падначаленым разнос i накіроўвае ўсіх ix у зону. Нават міністра культуры рэспублікі. Як быццам гумар тут i не да месца, але што зробіш, калі «жрэц» ад культуры трапляе ў камічную сітуацыю, спалохана звяртаючыся да калег:

«— А мне навошта ехаць, таварышы? Не разумею. Мне — навошта?»

Хочаш не хочаш, але надыходзіць момант, калі i самому Вадалею трэба ў дарогу збірацца: «Станцыю наведалі члены Палітбюро. Далей адкладваць паездку нельга было, гэта зразумела нават жонка». I вось пачаліся зборы: «…яго збіралі. Цэлы дзень. Хатнія i гаспадарчае ўпраўленне… А як жа інакш? Сам едзе ў небяспечную зону! Што туды трэба? Чаго нельга забыць, думаючы пра бяспеку яго?»

I ў іншых сваіх раманах (напрыклад, у «Атлантах i карыятыдах») I. Шамякін не прамінаў выпадку, каб не «ўесці» бюракратыю рэспубліканскага маштабу. Але каб такая ступень выкрыцця?! Вобраз Лявонція Мікалаевіча — вобраз-сімвал. Вa ўсіх рэаліях паўстае тыповы прадстаўнік камандна-адміністрацыйнай сістэмы, які не тое што не хоча працаваць па-новаму. Інакш працаваць ён проста не ўмее. Сапраўды ўжо, «выйшаў з народа» i ад гэтага самага народа адарваўся на недасягальную адлегласць. Прафілактычныя мерапрыемствы ў дадзеным выпадку нічога не дадуць. Няхай i знойдуцца смелыя людзі, падобныя Пыльчанку, якія змогуць запярэчыць Лявонцію Мікалаевічу, але пераканаць яго думаць, мысліць інакш — яны не змогуць. Такія апалагеты ўлады — непрабіўная сцяна. Яе не ссунеш, яе трэба рушыць. Цалкам, не раздумваючыся.

Адзін з першых рэцэнзентаў рамана Г. Дашкевіч («Зорка роспачы i жалобы», «ЛiM», 10 мая 1991 года) кінула аўтару такі папрок: «Засмучаюць на старонках рамана грубыя прастамоўныя словы, якія, магчыма, у нейкай ступені дапаўняюць i ўзмацняюць стан безвыходнасці, які існуе ў жыцці ў сувязі з чарнобыльскай трагедыяй. Ды мог жа пісьменнік раней абыходзіцца без ix. Як бы там ні было, a літаратура — з’ява эстэтычная».

Чамусьці я нешта не заўважыў у рамане «грубых прастамоўных слоў», а наконт «эстэтыкі»? Божухна, пачынаеш ужо сумнявацца, ці зможа ўратаваць прыгажосць свет, жыццё, калі магчыма такое. Прыгадайма, як пасля чарговай аперацыі ўрачгінеколаг Ірына Пыльчанка ca слязьмі кідаецца да свекрыві:

«— Мама! Мамачка! Я не магу! Я не магу выкідваць ix у памыйнае вядро.

— Каго? — не адразу сцяміла Вольга Андрэеўна.

— Дзяцей. Дзяцей! Мамачка! Я сёння зрабіла пяць аперацый. Хто гэта выдумаў… рэкамендаваць аборты? Чаму нас было не вывезці ў першыя ж дні?

I як бы сцяміўшы, што прагаварылася — нас, змоўкла».

Натуралістычна гучыць? Яшчэ як натуралістычна! Эстэты, тыпу першага сакратара райкома камсамола Сяргея Плечкі, ад падобнага пагардліва адвярнуцца. Ім прыгожанькія касцюмчыкі падавай! Ix бяздзейнасць уратоўваюць саладжавыя словы, якія нічога не значаць. Сёння такія дзеячы i ад партыі адмаўляюцца. Але ці не з ix, гатовых заўсёды ўзнімаць аднадушна рукі «за», яна i стварала свае найбольш няздольныя кадры? З ix жа падрасталі i кіраўнікі тыпу Лявонція Мікалаевіча.

Цяжка чытаць твор. Цяжка, ды неабходна. I не адзін раз, a некалькі. Бо на старонках яго — сама праўда сучаснасці. Бо на старонках яго — наша цяперашняе жыццё, якое, як ні аздабляй, якімі абяцанкамі ні напаўняй — камуністычнымі ці дэмакратычнымі — лепшым не стане. Да той самай часіны, пакуль усе мы не пазбавімся абыякавасці. Пакуль не напоўнім кожнае жаданне сваё дзеяннем, працай. Інакш Чарнобылям, хай сабе i духоўным, спадарожнічаць нам яшчэ доўга i доўга.

«Злая зорка» — першы беларускі раман аб Чарнобылі. Параўноўваючы яго з творамі, аўтары якіх аператыўна зрэагавалі на ўсеагульную бяду (возьмем хаця б раман украінскага пісьменніка У. Яварыўскага «Марыя з палыном у канцы стагоддзя»), адчу ваеш, наколькі I. Шамякін больш аб’ектыўна i псіхалагічна заглыблена адлюстраваў падзеі, да якіх, думаецца, літаратура будзе звяртацца яшчэ неаднойчы. У тым ліку i беларуская.

 

    Алесь Марціновіч