II

Неяк само сабою, без каманды, атрымалася, што ў тую ж раніцу другога мая райвыканком, у прыватнасці кабінет старшыні, ператварыўся ў штаб. Туды прыйшлі сакратары райкома, сабраліся кіраўнікі раённых службаў, хоць ніхто ix не клікаў. Але напэўна наступіў той крытычны момант, кал i людзі не маглі знаходзіцца ў няведанні i бяздзейнасці, жыць чуткамі, зрэдку рэальнымі, a ў большасці — фантастычнымі, неверагоднымі.

«Што рабіць?» — ніхто не пытаўся, але пытанне вісела ў паветры. Запаўняла галовы. Да болю. Паводзілі сябе дэмакратычна — як на пахаванні: усе роўныя. Не пыталіся дазволу зайсці, сядзелі, слухалі размовы, каму колькі хацелася. I кожны выказваў любую думку, прапанову, часам слушную, у большасці выпадкаў нерэальную: цягнула на максімум.

Нечакана праявіў рашучасць i актыўнасць Сінякоў. Не прапанаваў — загадаў адсяліць з паўднёвых гаспадарак малых дзяцей i цяжарных жанчын. Яго аднадушна падтрымалі, бо ўсе разумел i, што нешта трэба рабіць.

Пыльчанка ў тую раніцу быў не самы дзейны, у яго трашчала галава, але ён без разваг дапоўніў:

— I з райцэнтра! У ім — канцэнтрацыя маладых жанчын, такую прамысловасць мы пасадзілі. У калгасах ix нямнога засталося.

Яшчэ раз здзівіў першы сакратар, які i на бюро i ўчора на трыбуне здаваўся разгубленым i бяздзейным, чакаў указанняў зверху. A высветлілася, што яшчэ ўчора, калі ён, Пыльчанка, магчыма, быў ужо на пасецы, Пятро Міхайлавіч даў каманду дырэктару аўтабазы сабраць шафёраў, трымаць транспарт у баявой гатоўнасці.

За лічаныя хвіліны распісалі, хто за якія насе леныя пункты адказвае, i штаб апусцеў.

A гадзіны праз дзве паступіла дакладна такая ж каманда з абкома — тады, калі з бліжэйшых вёсак пачалі дакладваць аб ходзе эвакуацыі.

Сінякоў пазваніў з райкома, задаволены сабой:

— Правільныя мы рашэнні з вамі прымаем, Ула дзімір Паўлавіч.

— А я на бюро яшчэ казаў пра наша права на самастойныя рашэнні. Нам пячэ, а не ім. Я даў каманду паставіць кароў на стойлавае ўтрыманне, на леташні корм. Жыта не касіць.

— Пакоцяцца ўніз надоі.

— Пра што мы думаем — пра надоі ці пра людзей? Мне толькі што званіў Пустаход. Малаказавод вярнуў частку яго малака — бруднае. Дык ён на мяне цісне — убытак! Знаеш, куды я паслаў свайго дарагога свата? «Куды я дзену яго?» Закапаць, — сказаў я яму. Самлеў чалавек. «Малако закапаць?!!» Нават Іван не разумев.

— Вы праўда загадалі закапаць малако?

— А ты што зрабіў бы?

— Слухайце, не кажыце нікому. Да нас едзе начальства.

Вось так: толькі што чалавек праявіў смелую іні цыятыву i — зноў дрыжыць. Спалохаўся, што выльюць малако ў яму. Але парадокс яшчэ i ў тым, што не закапае Іван малако, пашкадуе — скорміць свінням. I — пацягнецца ланцужок. Ірына тлумачыла яму механізм дзеяння радыяцыі. Не ўсё ведала i яна. Але Пыльчанка падумаў: як мала ведае ён, кіраўнік, аграрнік! Чаму толькі яго не вучылі! I пра радыяцыю нямала чыталі — у грамадзянскай абароне, на курсах у партшколе. Чаму ж так мала засталося ў галаве? Дрэнна чыталі? Ці так няўважліва яны слухалі? Не верылі, што спатрэбяцца ў рабоце гэтыя веды. Разважалі: кал i яна ахне, атамная, то будзе не да аховы хлеба, а тым больш малака i мяса. Ратуй душы! Але ж не можа знікнуць жыццё. А пакуль чалавек жыве, яму трэба хлеб i малако.

Пачалі прыязджаць упаўнаважаныя з вобласці. Во калі аўрал! На сёмы дзень пасля аварыі! Але навошта ix гэтулькі? Чым ім заняцца?

Пыльчанка ca змрочнай злараднасцю падумаў, што выдаўся, магчыма, адзіны унікальны выпадак, кал i не начальства камандуе ім, а яму абставінамі дадзена права пакамандаваць сваімі начальнікамі. I ён не даваў ім сядзець у штабе, пад дахам, бесцырымонна выправаджваў у паўднёвыя вёскі, хоць i бачыў, як неахвотна некаторыя ехалі туды, а тойсёй, як пасля высветлілася, накіраваўся ў супрацьлеглы бок.

У другой палавіне дня адзін за адным, на ўзмыленых машынах, пад’язджалі «госці» з Мінска. Высокія госці — міністры, кіраўнікі рэспубліканскіх ведамстваў. Акрамя хіба аграпрама, некаторыя з ix упершыню наведаліся ў гэты глыбокі палескі раён. Во з якой нагоды ён апынуўся ў цэнтры ўвагі начальства! Як бы гасцей найлепшым чынам выкарыстаць? Пыльчанка шкадаваў, што не ведал i загадзя, хто прыедзе, i не падумалі, у каго што прасіць.

Пазваніў Сінякоў, бадай спалоханы, бо амаль усе пасланцы сталіцы пад’язджалі да райкома, адтуль ужо ix адсылалі на другі бок плошчы — у райвыканком.

Дзяжурны вартаўнік так проста i тлумачыў, сам дадумаўся, без інструкцый:

— Штаб там, — i паказваў рукой, куды чарговаму камандзіраванаму падавацца.

Сінякоў спытаў:

— Вы адзін?

Уладзімір Паўлавіч здагадаўся, што першы хоча шчыра выказацца наконт нашэсця кепак, усе прыязджалі ў кепках, не цяжка было зразумець — чаму: каб не шкада было выкінуць ix. Адказаў:

— Свае тут круцяцца, — i пажартаваў: — Свае ў дошку. Хлопцы — арлы! I кабеты — галубкі! — хоць у кабінеце было ажно трое міністраў, якіх толькі што дзяжурны райкома адаслаў сюды.

— Слухайце, вы мудры чалавек, растлумачце мне: навошта нам столькі «анёлаў»?

Пыльчанка засмяяўся.

Анёламі назвала Кацярына Панасаўна пасланцоў з вобласці:

«Глядзіце, колькі анёлаў злятаецца».

Яны глядзелі з акна ажно на чатыры машыны, што спыніліся ля райвыканкома. Дунец тады пажартаваў:

«Па душы нашы».

Таму Пыльчанка адказаў сакратару з працягам жарту:

— Душы нашы цяжкія. Грахоў у нас многа. Адна го мяне сем анёлаў не паднімуць.

— Вы яшчэ здольны жартаваць?

— Пятро Міхайлавіч! У нашай сітуацыі жарт ленш за ёдзісты калій i «Кабернэ».

— Куды вы ix дзенеце?

— Арганізую экскурсію ў Прыняць. А што? Можа, зрабіць такую прапанову? Не, гэта я зраблю тады, калі прыедзе самае высокае. А цяпер рашаю іншую праблему — накарміць. Па колькі выставіць на нос? Свята ж!

— Зайздрошчу вашаму аптымізму.

— Як казаў Карповіч, дарога яму скацеркай: i вы называеце гэта аптымізмам?

Міністры глядзелі на гаспадара шырока расплюшчанымі вачамі. Па-першае, здзіўляла яго незалеж насць — ніякай ліслівасці перад наменклатурнымі тузамі. Праўда, яны не непасрэдныя яго начальнікі, але ж прывыклі, што на раённым узроўні ix сустракалі з сагнутымі шыямі. А потым яго паводзіны — быццам няма катастрофы. Ну, аптымізму можна i напусціць. Аднак упэўненасць, з якой аддае загады, распараджэнні,— не паказная, гэта трэба ўмець, выпрацаваць вопытам. Быццам праз усё жыццё толькі тым i займаўся, інто памагаў людзям пераадольваць вось такія незвычайныя абставіны.

Эвакуацыя дзяцей i жанчын ідзе поўным ходам. Зводкі паступаюць як данясенні з участкаў фронту. Прытым не ў наступленні, калі ўсе камандзіры спяшаюцца далажыць аб сваіх перамогах, a ў адступ ленні камандуючы да хрыпаты выбівае хоць якое данясенне i задыхаецца, панікуе ад няведання абстаноўкі.

Тут адступленне, аднак сувязі не парваныя, i камандуючы спакойна, нават з жартамі кіруе аперацыяй.

Высокія пасланцы не разумелі, навошта было так паспешліва ix кідаць сюды, калі каманду аб эвакуацыі перадалі па тэлефоне; не ведалі, што яна пачалася гадзіны за тры да званка з абкома. Аднак настрой у міністраў узнімаўся. Асабліва ў міністра культуры. Той ехаў ca страхам, тым больш што страх падаграваў гаспадар машыны — міністр аховы здароўя. Расказваў такія жахі пра радыяцыю, што застывала кроў. Ды яшчэ i здзекаваўся, чортаў эскулап, высмейваў i гумавыя боты i парусінавы касдюм, які вёз кал era, падражніваўся, што ён апрануў асобую антырадыяцыйную бялізну, паказваў чырвоныя (як не паверыць?) шкарпэткі i сінія кальсоны. Во тып! А яшчэ ахова здароўя! Сам адзеўся, а яго вязе, лічы, голенькага пад рэнтгены. Добра, што не паддаўся на правакацыю — прапанову эскулапа пры пад’ездзе да гарадка надзець гумавыя боты i рыбалоўны касцюм. Як бы ён выглядаў, кіраўнік культуры, эстэт?

Падбадзёрыў выгляд райцэнтра. Нічога не змянілася. Вісяць сцягі, партрэты. Ніякай панікі. Спакойна гуляюць святочна адзетыя людзі. Есць п’яныя.

Трывогу ў вачах прахожых яны ўбачылі тады, калі насустрач ім прайшлі аўтобусы з дзецьмі. Але гэта ix, бадай, парадавала — што не трэба будзе пачынаць непрыемную работу. Зусім заспакоіла атмасфера ў кабінеце старшьгаі. Культуру нават развесяліла, якую пстрычку па носе даў гаспадар яго сябру — разумніку i хахмачу. Не падобна, што яны ў блізкіх адносінах, знаёмыя — не больш. Аднак Пыльчанка адразу пасля прывітання з фамільярнасцю, якая, бадай, шакіравала, — на «ты», патрабавальна спытаў:

— Ахова здароўя! Ты хоць дазіметр нашым медыкам прывёз?

Міністр развёў рукамі.

— На якога ж хрэна вы ехалі сюды? Якая ад вас карысць?

Культура хмыкнула. А медыцына адказала з самакрытычнай сур’ёзнасцю:

— Тут вы, таварыш Пыльчанка, пацэлілі, як кажуць, у яблычак. Але не ў мой. Не. У таго, хто вось так, па-палсарнаму, кінуў нас сюды. Дзе яго ўзяць, дазіметр? Зубную шчотку не паспеў захапіць.

— Чым жа вы нам паможаце?

— Падтрымаем маральна.

Пыльчанка паглядзеў на міністра: сур’ёзна ён ці жартуе? Здаецца, сур’ёзна.

— Дзякую i за гэта.

Міністр культуры, назіраючы праз акно, як у скверы пад каштанамі цалуецца парачка — знайшлі час i месца! — засвістаў арыю тарэадора.

Пазваніла Дар’я Гаплік ледзьве не са слязамі i раздражнёна:

— Адмаўляецца яна выязджаць, ваша Быхоўская.

— Мая?

— I дзяцей не аддае. Яны там мітынгуюць, бабы. Патрабуюць, каб вы прыехалі.

Пыльчанка ўзлаваўся. Сакратар выканкома нядрэнны арганізатар, аднак нярэдка ў выніку сваёй бабскай логікі стварае праблемы.

— Ты, дарагуля, дзе ні з’яўляешся, дык абрастаеш мітынгамі. Бо сама любіш памітынгаваць.

— А што я пад канвоем яе павязу? Дайце міліцыю.

— Я табе дам міліцыю. Добра. Прыедзем. Папярэдзь жанчын — міністры едуць. Каб не вельмі яны там…

— Нам ехаць? — зноў спалохаўся міністр культуры.

— Хіба вам не хочацца пагаварыць з народам? Між іншым, культурны інтэрнат — фабрыкі музычных інструментаў.

— Гэта не мая фабрыка.

— Не твая — не мая. А чыя? Вось так i дзелім. A людзі нашы. I бяда наша!

— Паедзем, паедзем, — ахвотна згадзіўся міністр здароўя.

Пыльчанка сам трохі баяўся, што каля інтэрната сабраўся натоўп, i мужчыны ўжо, безумоўна, пад градусам. Але, сустракаючы спачатку «штурхачоў» з вобласці i з Мінска з гумарам, ён паступова раздражняўся супраць ix: навошта едуць? Без інфармацыі, больш шырокай i глыбокай, чым тая, якой валодаюць яны, абарыгены, без інструкцый — што рабіць i як рабіць, без прыбораў i тэхнікі; хаця б ліш ні аўтобус падкінулі… Сваімі сродкамі прыходзіцца вывозіць дзяцей. I ён зларадна намерыўся кінуць гэтыя дзве высокія персоны ў натоўп — няхай пагавораць. Таму i запрасіў міністраў. Праўда, выпусціўшы ix з кабінета, пазваніў Дунцу, каб прыслаў нарад міліцыі на ўсялякі выпадак.

Але ніякага натоўпу ля барака не было. Дар’я згусціла фарбы. I яны ўвайшлі ў цёмны калідор змрочнай будыніны, архітэктурнага шэдэўра першых пасляваенных гадоў, струхнелай да таго, што i звонку на вуглах барак падпіралі слупы, a ў доўгім калідоры, як у забоі, стаялі стойкі, падтрымліваючы правіслую столь. На слупах гэтых, на цвіках i круках вісела рабочае адзенне i ўсялякі хлам — ад ночваў да дзіцячай каляскі. Густое паветра было напоўнена такой гамай пахаў, што любому парфумнаму дэгустатару забіла б нос на ўсё жыццё. Чым толькі там не пахла! Дзіцячымі пялёнкамі i пракіслай бражкай, памыямі i апетытнай смажанінай, бруднымі шкарпэткамі i духамі, няхай сабе i не вельмі тонкімі.

Пыльчанка наведваўся сюды i раней, у тым ліку да тае ж Галі, увогуле барак гэты нельга было абмінуць, тут жылі такія шумныя прасіцельніцы, што паднялі б самага зачарсцвелага бюракрата, а ён, на шчасце сваё, такім не зрабіўся, ён бачыў людскія беды, толькі сілы не меў памагчы ім.

Рашуча, праз пахі, пад жаночымі панталонамі ў калідоры, правёў міністраў у пакой мнагадзетнай сям’і. Карціна ім адкрылася жывапісная, такую не напісаў пэндзаль ніводнага генія-перадзвіжніка, а савецкі мастак i не мог напісаць: не тыпова для савецкай рэчаіснасці.

Пакой быў вялікі, інтэрнацкі, раней у ім жыло чалавек дзесяць дзяўчат, якія клеілі, наладжвалі вясёлыя гармонікі. Пасярод стаялі дзве шахтныя стойкі — падпіралі столь, — абвешаныя, як i калідоры, адзеннем, пераважна дзіцячым.

Але не гэта ўразіла наведвальнікаў. Паміж стойкам! на вузлах сядзела мадонна з дзіцем на руках, паўтарагадовым хлопчыкам — анёлам, толькі што без крылаў. З бакоў да мамы туліліся яшчэ трое малых, дзве дзяўчынкі i хлопчык, самая старэйшая, школьніца пятага класа, стаяла каля акна з пакутлівым выглядам — нясцерпна сорамна было ёй, піянерцы, за ўсё, што тут адбываецца. Ёй, малой летуценніцы, якраз хацелася паехаць хоць куды — куды павязуць. A ў куце за стал ом сядзелі трое мужчын і… пілі самагонку. Міністра культуры ўразіла, што ніхто тут не здзівіўся нечаканым няпрошаным гасцям i не збянтэжыўся, акрамя хіба школьніцы.

За спіной у Пыльчанкі невядома адкуль — з-за завалаў калідорных, ці што? — з’явілася Дар’я. Не даўшы павітацца як мае быць, абурана прадставіла:

— Во, Уладзімір Паўлавіч, палюбуйцеся на яе! Забастоўшчыда!

— Ты не будзеш забастоўшчыдай, бо купаешся, як сыр у масле.

— Я купаюся?

— Ша! — па-бацькоўску супакоіў ix старшыня i да гаспадыні проста, лагодна, добразычліва: — Галя, трэба ехаць. Павер мне, сітуацыя такая, што дзяцей трэба вывезці пакуль што… пакуль ачысціцца… Ды i цябе… маці…

— Не паеду! — абняла дзяцей, прытуліла да сябе, як быццам ix гвалтоўна адбіралі, загаласіла. — Дзетачкі мае родныя… Во i дачакаліся мы хаткі! Во i пажылі ў ёй!

Уладзімір Паўлавіч узлаваўся.

— Не ламай камедыю! Не палохай дзяцей! Вузлы сабрала? Дар’я! Дзе аўтобус?

— Стаіць аўтобус. З дзецьмі. Пад сонцам пякуцца.

— Чула, колькі дзяцей цябе чакае?

— Не паеду! I дзяцей не пушчу. Не аддам! Знаю я вас! Вам хочацца вывезці нас, каб кватэры не даваць. А дзе хто нас чакае?

— Ды дам я табе кватэру. Прыйдзе ўсё ў норму…

— Вы да Першага мая абяцалі.

— Абяцаў. Але ж, бачыш, не да таго было.

— Вам не да таго. А мне да таго? Куды я дзенуся з дзецьмі? Няхай ужо лепш памруць ад етай праклятай радыяцыі,— i разжалобіла сябе — залілася слязамі, а за ёй i дзеці. Старэйшая падышла, насмела папрасіла:

— Ма-ма.

Дзіўныя былі паводзіны мужа: як i не было яго тут, як i не чуў ён нічога, ды i ўвогуле ўсе трое выпівак рабілі выгляд, што нічога з таго, што адбывалася ў пакоі, ix не датычыцца. Прапусціўшы па шклянцы мутнаватай вадкасці, смачна закусвалі салам i кілбасамі — у цэнтры стала стаяла ненатуральна вялікая патэльня з апетытнай смажанінай.

A між тым у пакой пачалі набівацца суседзі, пераважна жанчыны, хоць у калідоры чуліся i мужчынскія галасы, даляталі п’яныя жарты. Такой сітуацыі i ён, Пыльчанка, не мог прадбачыць. Дарэмна пацягнуў сюды сталічных гасцей. Узлаваны, хацеў паказаць ім барак. А паказвае сваю бездапаможнасць. Не, бездапаможным ён ніколі не быў ці, ва ўсякім разе, ніколі не адчуваў сябе такім! Азірнуўся. Дзесяткі пар вачэй глядзелі на яго па-рознаму: хто з чаканнем праўды, хто з насмешкай — мужчынскія, а хто i ca злосцю.

— Дар’я!

— Ай!

— У каго ключ ад кватэры?

— Ад той?

— Ад той.

— У будаўнікоў ці ў гарсавеце.

— А той, што я табе перадаў?

— Дык я ж аддала…, — i плюскала вачамі, каб ён — крый божа! — не прагаварыўся, каму яна аддала ключ ад новай кватэры.

— Хапай маю машыну i каб праз пяць мінут ключ быў у маіх руках. Я ўручу яго Галі перад усім народам. Чуеш, Галя?

— A ці спатрэбіцца яна, кватэра ваша? — раптам адгукнуўся голас ад стала, — Вунь Кіеў высяляюць. А дзе Кіеў, а дзе мы! Ад нас — рукой падаць…

— Ты што — ужо бачыш Кіеў? — адпарыраваў Пыльчанка.

За спіной засмяяліся.

— Ён i Маскву бачыць.

Дар’я нахілілася i па-змоўніцку зашаптала:

— A калі не аддасць?

— Слухай! Я што сказаў, чорт вазьмі! — загры меў Пыльчанка. — Скажы тады яму… Паўтарыць, што ты павінна сказаць. Сама ведаеш? То дзейнічай! I далей… На гэтай жа машыне перавязеш Быхоўскіх у кватэру. Аўтобус адашлі. Зараз жа! I на гэтай жа машыне завязеш гэтую сям’ю… без бацькі!.. У Ягадны Бор. Там рыхтуюць пансіянат.

— Во. Без бацькі! Чулі, мужчыны?

— А ты што — у дзіцячы дом захацеў?

— Начальнікі! А з намі што будзе?

Галя маўчала. Галю скарыла яго рашучасць. I гэта астудзіла i самога старшыню. Але сур’ёзнае пытанне сталай жанчыны зноў завяло, i ён бязлітасна выставіў наперад упаўнаважаных — няхай не стаяць назіральнікамі ААН:

— А во тут міністр аховы здароўя. Ен вам растлумачыць.

Людзі хлынулі з калідора, абцяклі ix, што вясновая вада курган, запоўнілі пакой, засланіўшы i стол, i школьніцу, вочы якой адразу павесялелі, як толькі маці моўчкі згадзілася на выезд, а перад тым на пераезд на новую кватэру. Страшна было малой ад невядомасці i… радасна ад перамен, ад падарожжа.

Міністр спапяліў гаспадара позіркам, зразумеўшы, што той падстаўляе яго пад удар. Але ж не адступіш. Пачаў здалёк: што такое радыяцыя? За дні пасля аварыі грунтоўна паднавіў свае веды, ca страхам выявіўшы, што нават у яго, прафесара, яны слабыя.

Спачатку слухалі ўважліва, нават п’янаватыя мужчыны. Ен меў багаты вопыт публічных выступленняў — ажно з вайны, калі, будучы палітруком, выступаў перад самымі нечаканымі аўдыторыямі, чужымі — перад палякамі, немцамі, ведаў псіхалогію людзей i добра зразумеў, чаго ад яго чакаюць. Не тэорыі. Практыкі. «Што з намі будзе?» A інфармацыя ў яго пра радыяцыйную абстаноўку ў раёне была мізэрная, добра, што не патраціў дарэмна час i трохі напоўніў яе ад старшыні райвыканкома. Лічбы, названыя Пыльчанкам, не здаліся страшнымі. Міністр нават хітрымі акружнымі пытаннямі не мог сцяміць, што мясцоваму начальству выгадна — завысіць ix, гэтыя незвычайныя лічбы, ці занізіць. Ен добра ведаў тэхналогію маніпуляцый на ўсіх узроўнях з любымі паказчыкамі, сам грашыў гэтым, таму не верыў статыстыцы.

Дык што ж будзе з гэтымі людзьмі? Дала знаць дзесяцігоддзямі выпрацаваная тактыка падфарбаваць усё негатыўнае ў ружовы тон. А можа, уключыўся i механізм самааховы, бо была ж інструкцыя Дырэктара: папярэдзіць паніку! Паспрабуй не выканаць!

Прызнаўся, што ўсёй інфармацыяй аб радыяцыйным становішчы ў рэгіёне не валодае, але, калі меркаваць па тым, што далажыў яму Уладзімір Паўлавіч — зваліў на адказнасць гэтага мясцовага хітругана! — то асаблівай пагрозы няма, можна жыць i працаваць. Правільна, што адсяляем малых i будучых маці — перасцярога не пашкодзіць. Сітуацыя незвычайная, нікому невядомая. Нават у Хірасіме i Нагасакі яна была іншая.

Аднак супакоіўшы тэорыяй, устрывожыў людзей практыкай — прафілактычнымі мерамі, бо гаварыў пра ix, як належала спецыялісту. Не быць працяглы час на адкрытым паветры, пад чыстым небам. Не агаляць цела i галаву. Не ўзнімаць пыл. А сярод мужчын былi будаўнікі i шафёры, якім заутра трэба выходзіць на будоўлю хімічнага завода i ехаць па палявых дарогах.

Пыльчанка адразу ўбачыў скептычныя ўсмешкі гэтых мужчын i страх у вачах ix жонак.

— Не рабіць у гародах…

У сё правільна: ён таксама пагнаў Вольгу i Ірыну з гарода. Але ж…

— А дзе бульбу пасадзіць? Цыбулю?

— Чакаць, калі прывязуць з Польшчы? Абліжашся. Знаем, як возяць.

— Калі сваёй не будзе…

«Пачынаецца, — з неспакоем, аднак i з пэўнай злараднасцю падумаў Пыльчанка. — Пабачу, як ты выкруцішся».

Але міністр таксама цёрты i хітрасці ў яго не менш. Не стаў адказваць. Спіхнуў пытанне Пыльчанку:

— А што з бульбай будзе, Уладзімір Паўлавіч? Пасяўная!

Сапраўды, што з бульбай, з гароднінай? Ніякіх інструкцый. Дзе гэтыя чортавыя вучоныя? Чаму маўчаць?

— Будзем садзіць.

— Якім метадам?

— У калгасе пасаджана ўжо. А на сваіх гародах — пачакаем дожджыка.

I сам жахнуўся: «Што я гараджу? Якога дожджыка? Разумны ж народ!»

— Правільна! Няхай растворыць ёд!

I тут жа пытанне сталае, сур’ёзнае:

— Палявыя работы ідуць ці спынены?

«Хто ix мог спыніць — мы з Сіняковым? Ды нас заўтра тут не было б».

— Ідуць.

— Дык як жа не паднімаць пыл?

«Шчаслівы міністр культуры — яму не трэба адказваць».

Міністр кінуўся на выручку — прадоўжыў парады, як уратавацца ад радыяцыі.

— Безумоўна, з адкрытых крыніц не піць…

Выручыў.

— Калодзежы накрываем, — сказаў Пыльчанка. — У вёсках. І тут, у горадзе, дзе водаправод не дайшоў.

Спалоханы жаночы голас:

— Ваня! Скокні да мамы, каб накрыла!

Аднак з такога загаду ніхто не засмяяўся. Усталявалася ўвага i сур’ёзнасць. Разумелі: сваёй галавой i да простых мераў можна не дайсці.

— Рабочае адзенне скідаць i мыць. У канцы дня — абавязкова душ. Гарачы душ. З мылам…

Пыльчанка сцяўся. Няўжо пранясе? Сказана без пачуцця рэальнага. Які душ у гэтым бараку? Дзе ён тут? Ды i на фабрыцы яго няма. I на будоўлі…

Лазню на рамонт зачынілі — наступав лета, можна памыцца i ў рэчцы. «Лазню трэба заўтра ж пусціць!» — загадаў сабе Пыльчанка i запісаў у блакнот.

Не, з душам міністр прамахнуўся. Шуганула хваля гуллівасці, сарказму.

— Чулі, бабы? Часцей падмывайцеся!

— Во жытуха!

— Цьфу ў твае вочы! Палысеў, сын у арміі, а ты пра дурное.

— Пра якое дурное? Я — пра душ. Во дажылі! Падняўся — пад душ. У пасцельку сабраўся — пад душ. Давай, жонка, чыстыя прасцінкі. Курорт!

— А вы радыяцыі спалохаліся! Скажьще — дзякуй!

Уедлівы сарказм, бязлітасны.

Міністр адчуў, што плюхнуўся ў лужыну, i ста раўся выбрацца адтуль сухім. Памагло рознагалоссе, рознасць інтарэсаў — кожнаму рупіла сваё. З кутка прахрыпеў прапіты голас:

— А гарэлку піць можна?

I хітры прафесар тут жа сцяміў, што гэта тое, што дасць яму закончыць гутарку-інструктаж на высокай аптымістычнай ноце:

— He толькі можна. Трэба. Але ў норме. Тава рышы, напярэджваю: у норме. Цо задужэ, то не здрова, як кажуць налякі.

«Заява для нашага часу», — падумаў Пыльчанка.

А слухачы весела зашумел i:

— А якая яна, норма?

— Глыбока індывідуальная.

Рогат.

— А дзе яе ўзяць? Старшыня, забяспечыш? Медьщынская ж парада! Бяры за жабры спажыўсаюз!

Няхай выпускаюць пару!

Тым часам Дар’я прывезла ключ. I Уладзімір Паўлавіч урачыста ўручыў яго расчуленай Галі. Жыхары барака запляскалі ў далоні.

Што ж, бывае радасць i ў трагічны час! A калі гэта радасць за дзяцей, то яна двайная!

A ўрэшце, дзякуй богу, што абышлося без эксцэсаў. Залатыя людзі! Любыя іншыя маглі б i ўзбунтавацца ад такой нашай… увагі да ix.

У штабе між тым ix чакалі новыя «царскія ганцы». Ажно з Масквы. Галоўны радыёлаг аграпрама з брыгадай спецыялістаў. На аўтобусе — лабараторыі. Многа гасцей для аднаго дня. Але што зробіш, па добрай дзедаўскай традыцыі будзем радавацца ім. Тым больш што брыгада гэтая здалася Пыльчанку значна больш сур’ёзнай, чым міністэрская: прыехалі не з голымі рукамі, тэхнічна ўзброеныя. Безумоўна, стомленыя, выехалі ў пяць раніцы i за дзесяць гадзін прагналі восемсот кіламетраў. Але не вялыя, не сонныя — узбуджаныя. Ад чаго? Ці не ад таго, што павышэнне радыяцыі замералі яшчэ ў Смаленскай вобласці, на подступах да Масквы. Між іншым, паведамленне гэтае ўстрывожыла i Пыльчанку, i Ciнякова, i міністра аховы здароўя. Толькі міністр культуры пасля барака насвістваў арыю Ігара: «О, дайце, дайце мне свабоду…»

Трывогі ніхто з ix не выказаў — не панікёры, але Уладзімір Паўлавіч пачуў яе па той увазе, якую праявілі яго таварышы па няшчасці да аграпрамаў скай групы. Зусім іншая ўвага, чым да ўсіх папярэдніх гасцей.

Адзін толькі з ix не спадабаўся — нейкі нам. нач. пададдзела па жывёлагадоўлі. Ён з napоra пачаў даваць рэкамендацыі, ставіць задачу: рабіць усё, каб не зніжаліся надоі.

— I куды гнаць гэтае малако? Малаказавод павярнуў ужо з аднаго кал raca.

— Перастрахоўка.

— Напішыце нам свае рэкамендацыі.

— Напішу.

Дамовіліся, што група праедзе па раёне, зробіць замеры, i ў сем вечара галоўны радыёлаг i іншыя спецыялісты выступяць перад раённым актывам.

Актыў сабраўся. Прыехалі старшыні калгасаў, сельсаветаў. Але масквічы не з’явіліся. Жоўты аўтобус ix як у Прыпяць кануў, хоць у бліжэйшых ад райцэнтра сёлах яго бачылі. Няўжо ўцяклі высокія госці? Пыльчанку такая здагадка абразіла. Яму было сорамна перад кіраўнікамі гаспадарак, ведамстваў, якія змрочна пасміхаліся: — «Да Масквы ўжо яны пад’язджаюць, вашы галоўныя радыёлагі». Прыйшлося нараду праводзіць самім. Нават міністры ўцяклі: сказал i, што ім загадана «вярхоўным» у дваццаць дзве быць у абкоме.

Нарада была шумная. Але Уладзіміра Паўлавіча зноў моцна ўразіла, што гаспадары, у тым ліку i Пустаход, больш ламалі коп’і пра тое, што рабіць з каровамі, а не пра тое, што рабіць з людзьмі. Быццам за людзей адказваў нехта іншы, у яго няхай i баліць галава, ён няхай дае каманду. А яны адказваюць за кароў, за надоі. Жах!

Сінякоў таксама абурыўся:

— Што вы пра кароў! Пра людзей давайце падумаем. Пра дзяцей.

Змоўклі як бы пасаромленыя. Але ненадоўга. Той жа Пустаход узлавана спытаў:

— Дык што ж мы без малака будзем жыць? Ладна, я пражыву, a дзеці?

Пыльчанка ўрэшце не ўтрымаўся i выказаў i пра маскоўскую брыгаду, i пра сваіх родных міністраў такое, што ажно павесялелі сумныя вочы старшынь, дырэктараў, начальнікаў раённых службаў.

Тут дзяжурны i прынёс тэлефанаграму: у дзесяць вечара першаму i старшыні быць у абкоме!

Пыльчанка ўголас прачытаў загад, нявесела пажартаваў:

— На вайне як на вайне. Вы нас не чакайце. Але будзьце гатовыя, што можам падняць у тры-чатыры ночы. Гушча! Будуць перабоі з сувяззю — з’яўляйся з галавой пад пахай, бо ўсё роўна здымем.

Выйшлі ў двор, зайшлі перад дарогай у туалет, Сінякоў, стогнучы, быццам ішлі камяні, сказаў:

— Вы яшчэ можаце жартаваць.

— А ты чаму расстагнаўся? Не падабаецца мне твой выгляд.

— Я пра дзяцей думаю.

— Пра сваіх?

— I пра сваіх.

— Куды ты ix адаслаў?

— Нікуды.

— Як нікуды? Чаму? — уражана здзівіўся Пыльчанка.

— А што скажуць? I так — чулі? — якія званкі, якія размовы? Між іншым, кажуць, што i ваша жонка i нявестка зніклі.

— Мае не зніклі! А дзяцей… дзяцей мы вывозім! Па загаду начальства, калі ты такі правільны. Што ж ты сваіх падстаўляеш пад нукліды? Трус! Няшчасны кар’ерыст. Свяцейшым за каго ты хочаш быць?

— Уладзімір Паўлавіч! Вы забываецеся…

— Я забываюся… Я такі забываюся. Але я — твой бацька па ўзросту. Паехалі!

— Думаю, нам лепш у розных машынах…

— Не! Мы паедзем у адной. У тваёй. А мая павязе тваю сям’ю!

Яны выйшлі з-за дашчанай перагародкі i ў вячэрнім паўзмроку глядзелі адзін на аднаго, як бы жадаючы пазнаць, хто яны — сябры, ворагі.

Пыльчанка сказаў:

— Прабач.

У Пятра Міхайлавіча набрынялі вільгаццю вочы.

— Уладзімір Паўлавіч…

— Пайшлі пазвонім Паліне Антонаўне. Дзе гэта яе бацькі?

— У Лепелі.

— Во i выдатна. Туды i адсылай яе. Можа, туды не дастала.