III

На дальнім падыходзе да Прыпяці ix маторку затрымаў міліцэйскі катэр. Вылецеў з затокі наперарэз. У белых парусінавых робах, у рэспіратарах, адны фуражкі сведчылі аб ix прыналежнасці да аховы парадку, міліцыянеры мелі незвычайны, проста не зямны выгляд. Не сказаць, што жанчыны спалохаліся ix, але рэспіратары, якія Вольга Андрэеўна бачыла ўпершыню, дадалі трывогі i ёй, i Ірыне — за становішча, у якім знаходзіцца Глеб, i за тое, што прабіцца да яго нялегка.

Паступіў сігнал «Глушы матор!» — добра знаёмы Віктару, які зрэдку, тайна ад цесця, браканьерстваў — дзеля забавы — i зрэдку хітра даваў міліцыі злавіць сябе з невялікім уловам.

Катэр падышоў ледзьве не ўпрытак, але міліцыя нер гаварыў у рэспіратар, i голас яго страціў зямныя чалавечыя адценні, стаў механічным, як у робата ці як у прышэльца з космасу.

— Куды?

— Туды.

— К уды — туды?

— У Прыпяць. Там, на станцыі, сын яе i муж яе, — Віктар па чарзе паказаў на сваццю i на жончыну сястру.

— Адкуль?

Назвалі вёску.

— Наехаў хлопец у суботу, як пачуў пра пажар, i маўчыць. Што там з ім?

Міліцыянеры, трое, гойдаючыся на хвалі, перагля нуліся паміж сабой. Мабыць, не мелі інструкцый на кожны выпадак. Разумелі трывогу блізкіх, сустрака ліся ўжо з такімі выпадкамі, калі людзі, шукаючы сваіх, прабіраліся ў эвакуіраваны горад. Але яшчэ часцей пралазілі туды марадзёры, бандыты радыяцыі не баяцца. Таму загад начальства строгі: нікога не пускаць.

Гэтым жанчынам нельга не верыць. Таму міліцыя нер падняў рэспіратар i звычайным чалавечым гола сам параіў:

— Вам трэба ў Чарнобыль. Там штаб. Але па вадзе нельга.

Вольга Андрэеўна пашкадавала, што не параілася з мужам, больш таго — збегла употай, як дзяўчынка, пакінуўшы на стале запіску, — пабаялася, што ён рашуча запярэчыць i не пусціць, урэшце, яго воля заўсёды перамагала, гэта ён проста i грае, што ва ўсім падпарадкоўваецца ёй. Іван Іванавіч таксама занепакоіўся ix намерам плыць, адгаворваў: «Пачакайце. Мы з Уладзімірам Паўлавічам нешта прыдумаем». Спрабаваў сазваніцца са сватам. Але i ў таго, i ў другога хапала іншых клопатаў. Ад Ірынінага бацькі яны таксама, па сутнасці, уцяклі. Паабяцалі чакаць: ён ведаў, што самі яны не паплывуць, a Віктара загрузіў тэрміновым заданием. Але добры i паслужлівы Віктар па натуры быў авантурным, яму спадабалася ідэя жанчын, бо i самому хацелася пабачыць, што ж там робіцца. Недарэмна ён славіўся тым, што першы прыносіў механізатарам усе навіны — еусветныя, раённыя i калгасныя, гэта яму давалася без цяжкасці, маючы такога цесця, такую дасведчаную жонку i такіх адукаваных сваячак. Тамара жартавала «Ты, Віця, што прарок!» Віктар з нейкім з шафёраў замяніўся без дазволу старшыні i паплыў з імі.

Вольга Андрэеўна ў думках згадзілася вярнуцца назад, павініцца перад мужам i папрасіць яго памагчы ім дабрацца да Чарнобыля. У добры час дабіраліся туды за нейкія дзве-тры гадзіны, прытым палавіну часу забіраў паром.

Але як толькі заплылі за паварот ракі, дзе ix не маглі ўбачыць з катэра, Ірына сказала:

— Пойдзем, мама. Па зямлі надзейней. Дойдзем.

Хіба яна, маці, магла запярэчыць жаданню нявесткі хутчэй знайсці свайго мужа — яе сына? Безумоўна, пойдзем!

Віктар не адразу знайшоў зручнае месца, каб прычаліць. Уткнуліся носам маторкі, здаецца, у сухі пясок. Але падманны ён вясной — паплыў пад нагамі ў жанчын, i яны чарпанулі чаравікамі пясчанай жыжкі i мусілі разувацца, вытрасаць пясок. Босыя, з чаравікамі ў руках, у Вольгі Андрэеўны быў яшчэ клуначак, зусім сялянскі — нешта загорнута ў хустку, яны паднімаліся на абрыў аднолькава цяжкаю хадою — старая i маладая. Ці даўно Ірына скакала, што каза, — спартсменка, валейбалістка!

I Віктару, які нічога не баяўся — ні цемры, ні дальняй дарогі, ні дурнога вока, ні зладзеяў, ні ра дыяцыі гэтай, нябачнай i нячутнай, раптам стала страшна за ix, бездапаможных жанчын. Адчуў ней кую асаблівую адказнасць перад усімі сваімі. Заха целася вярнуць ix. Але разумеў: не вернуцца. Знаў па Лізе сваёй: ва ўсім можа ўступіць, паслухацца i мужа, і маці, i бацьку, i сясцёр, але калі трэба знайсці яго, гуляку, рыбака, мысліўца, ні перад чым не спыніцца i ніхто яе не спыніць.

Крыкнуў:

— Абуйцеся ўсё ж!

Ірына павярнулася, падняла над галавой чаравікі.

— Віця! Ты там не палохай нашых.

— Не бойся. Сам знаю. Не дурны.

— Ен добры хлопец, Віця, — сказала Ірына свекрыві.— Але задужа кампанейскі. Ад гэтага Лізе цяжка з ім. Як малы. Куды ні паедзе, куды ні пойдзе — усюды з ім здараецца прыгода. Турыстам паехаў у Чэхаславакію i там надзівачыў. Так падружыўся з чэхамі, што адстаў ад аўтобуса. Ды яшчэ i грошы ўсе прагуляў. Давезлі яго чэхі да Прагі, да консульства нашага. Вярнуўся наш Віцька голенькi — без плашча, без чамаданчыка. А следам пісьмо з консульства i рахунак за добрыя паслугі. Бацька месяц стагнаў. А сяло рагатала. Добра, што ў Лізы вясёлы характар. Перахрысціла турыста дзеркачом, а пасля пачала смяяцца разам з усімі. Па-мойму, сама сачыняла многія дэталі «мужавай» прыгоды. Ліза ў нас сачыніцелька. Падабралася пара. Яна сачыняе — Віця здзяйсняе. Мама так i казала ёй: сама ж ты робіш падказкі яму. Мама за Ваню баіцца, каб не пайшоў у бацьку. Але Ваня… Ваня — мой хрэснік. Я вам прызнаюся. Вазіла яго на Украіну хрысціць. У потай ад дзеда. Ваню было годзікаў шэсць ужо. А я першы курс скончыла. Так навучалі яго, каб нікому ні слова. Але што вы хочаце — дзіця! Пахваліўся. Ох, было нам ад бацькі. Ох, было! I маме, i Лізе, i мне. Пагражаў Лізе выгнаць яе з партыі. Але, дзякуй богу, да райкома не дайшло. Заглухла неяк. Можа, таму, што не адна Ліза, партыйная, так хрысціла… А мяне чаго пацягнула? З інстытута маглі выгнаць, каб хто напісаў. Я таксама як той Віця. Вы глядзіце за мной…

Ірына чапляла адно за другое — i ўсё пра сваю сям’ю: i смешнае, i сумнае. Куды дзявалася яе паважнасць, сур’ёзнасць! Дзяўчынка.

Вольга Андрэеўна разумела, што нявестка стараецца адцягнуць яе ды i сябе — аднолькава яны думаюць! — ад змрочных трывожных думак, скараціць незвычайную дарогу з пэўнай мэтай, але з поўнай невядомасцю — дзе, калі, чым яна скончыцца.

— Абуемся ўсё ж, — сказала Вольга Андрэеўна; на сонцы i ветры чаравікі ix высахлі. Ірына адзначыла, што свякроў зрабіла гэта, калі двёрдая травяністая сцежка вывела ix на налявую пыльную дарогу.

«Мама! Вы аберагаеце мяне? Hi я, ні вы не ведаем, дзе яе больш, радыяцыі. Але я, урач, лепш ведаю, чым яна пагражае. Мне. Але я не магу не ісці. Я не магу мама. Як не можаце i вы не ісці. Я разумею вас, мама».

Яны трымаліся ракі. Але не маглі пятляць разам з ёю, перабірацца праз яры i раўчакі. I яны выйшлі ў поле. На захадзе яно замыкалася сасняком, на ўсходзе белымі садамі i зялёнымі вербамі вёскі. Але поле шырокае — з зялёным клінам азіміны побач, з шэрым ворывам ярыны ўдалечыні, там нічога яшчэ не ўзышло, але нешта ж пасеяна. Поле шырокае, ды не відаць на ім ніводнай жывой адмеціны — ні чалавека, ні жывёліны, ні трактара, ні сеялкі. Урэшце, гэта не адразу ўразіла: бывае такая бязлюднасць i на вельмі вялікім полі; Вольгу Андрэеўну некалі здзівіла такая пустэча ў паўднёваўкраінскім стэпе, дзе яны адпачывалі аднойчы: ёй, лесавічцы, гэта было нязвыкла. A хіба можна назваць пустой прастору, што з усіх бакоў аздоблена лесам? Ды i з неба лілося жыццё. Плылі па ім белыя воблачкі, што мяккія аўчынкі, лілося сонечнае цяпло i адначасова прахалода — вецер дзьмуў з захаду ў спіны ім. Бывае ён нізкі, прызямны, той, што гоніць снежную пазёмку, а бывае верхні, што гоніць шумныя ліўні. Здараецца, што i ў сонечны дзень прахалода дыхае не ад зямлі — з неба. Такім быў той дзень — пасля доўгай парнай спёкі. Бадзёры дзень — на ix шчасце. Але асаблівае адчуванне жыцця дарыла неба спевам жаўранкаў. Хіба можа быць там, у небе, смерць, калі вісяць у ім жывыя, цёплыя, галасістыя камячкі!

— Мама, кал i вы слухалі жаўранкаў? Каб вось так — легчы ў пол i, глядзець у неба — i слухаць?

— Не помню, дзіця мае. Даўно.

— А мы з Глебам слухалі перад вяселлем.

Прызналася і… засаромелася, што мімаволі выдала тайну: ляжала з жаніхом да вяселля ў полі.

Хоць што ў гэтым ганебнага? Хіба запіс у загсе робіць мужам i жонкаю?

Палявая дарога вывела на шашу. I яны ўзрадаваліся. Не можа быць, каб па такім угледжаным асфальце не прайшла ніводная машына. Не спынілася ж жыццё. А будзе машына — падвязе ix. Куды? У Прыпяць? Няхай. З кантрольнага пункта ля горада ніхто не паверне ix назад. У ix даволі настойлівасці, каб дасягнуць мэты.

Так гаварыла Ірына. Маці згаджалася з ёй. Безумоўна, няхай з неба сыплецца каменне, то i яно не можа перашкодзіць ёй дайсці да сына. Але ўпотай Вольга Андрэеўна трывожылася, бо адчула, што стамілася. Гэта яе амаль спал охала. Няўжо так засядзелася ў бібліятэцы, што развучылася хадзіць?

Увайшлі ў сяло i спыніліся, уражаныя i спалоханыя. Казаў Ірынін бацька, што ўкраінскія сёлы вакол станцыі эвакуіраваныя. Але неяк не ўніклі яны ў сэнс слоў, у сутнасць ix, не здолелі, напэўна, уявіць, што ж гэта такое — населены пункт без насельніцтва, без адзінай жывой душы. У той міг i поле, якое яны перайшлі, раптам здалося страшным, небяспечным сваёй таямнічай невядомасцю, сваёй спустошанасцю, дзе будуць расці, спець жыта, ячмень i дзе ніхто не ступіць, каб скасіць ix.

А сяло… Такое i ў кіно не бачылі. Бачылі спаленыя вёскі, пустыя, адкуль людзі адыходзілі ў лясы ці ix выганялі гвалтоўна на смерць, на здзек, на доўгае падарожжа ў Германію. Але на ўсіх тых вёсках — у дакументальных хроніках i ў мастацкіх імітацыях — ляжаў след вайны, разбурэння. А тут жа ўсё дагледжанае і… усё нікому не патрэбнае. Сушацца на платах гладышкі, на гэтых жа платах i на вяроўках у дварах посцілкі, коўдры, андаракі, спадніцы, бялізна, многа добрага адзення — мылі, сушылі перад святамі. За шыбамі вокнаў гардзіны, квяцістыя фіранкі. У адной хаце акно засталося адчыненым, i вецер калыша фіранкі. «Аганёк» кветкамі-зорачкамі лапушыста лезе з акна, як бы хоча пацалавацца з бэзам. Як ён буйна цвіце, бэз, ледзьве не ў кожным агародчыку! I на вуліцы, i ў дварах. A кветнікі ўгледжаныя, густа ўзыходзіць у ix любісцік, герані. Адмыслова, у розныя колеры пафарбаваны штыкетнік — спаборнічалі сусед з суседам, рыхтаваліся да святаў.

I гэтак пакінулі ўсё. Ніводнай душы.

Не, з’явілася жывая душа. Выскачыў з падваротні сабачка, цяўкнуў на жанчын i як бы засаромеўся i прасіў прабачэння: лёг на пуза i поўз да ix, лісліва i радасна скуголячы i матляючы куцым хвастом.

— Пёсік, пёсік, — таксама ўзрадаваная, прысела Ірына i працягнула да сабачкі рукі.

— Не гладзь, Ірыначка, — сказала Вольга Андрэеўна.

Кранула маладую жанчыну гэтае ласкавае Ірыначка. Не, не слова само — папярэджанне, перасцярога матчына ёй, маладой. Праўда, у той міг адчула яна сябе маленькай i бездапаможнай на гэтай страшнай, пакінутай людзьмі зямлі. Да таго здавалася, што яна вядзе свякроў, яе ініцыятыва пайсці, а тут адчула, што толькі матчына прысутнасць дае ёй сілу, рашучасць, волю, смеласць. Не адчувала б сябе яна так ні ca знаходлівым Віктарам, ні з практычнай Лізай. Так можна адчуць сябе толькі з маці.

Вольга Андрэеўна адламала ў вузельчыку кавалачак хатняй кілбасы, кінула сабачку. I ён, аблізваючыся, пайшоў следам за імі, гатовы служыць людзям усім, чым можа.

Яны ішлі па доўгай вуліцы, як праз могілкі. Ішлі моўчкі, быццам вакол было пахавана не нажьггае людзьмі дабро, а стаял i дамавіны з самімі жыхарамі гэтых хат, гародаў i гародчыкаў.

Да першага сабакі далучыўся яшчэ адзін, вялікі i спалоханы, ён суправаджаў на адлегласці і, калі Ірына паварочвалася, адскокваў убок, спыняўся, відаць, людзі яго крыўдзілі, але жыць без ix ён не мог.

Дзіўна сябе паводзілі каты. Яны кідаліся на вербы, на стрэхі хлявоў — ад сабак ці ад людзей? — i адтуль галодна мяўкалі.

Адно выклікала ў жанчын сумную ўсмешку: пасярод вёскі ў двары бесклапотна i галасіста заспяваў певень. Гэтак жа жыццярадасна спявалі закаханыя шпакі. У канцы вёскі другі сабака адстаў, далей апошняй хаты не пайшоў — верны вартавы свайго кутка. А малы не здрадзіў людзям.

У другой вёсцы на вочапе старога калодзежнага жураўля разгойдвалася новенькае дубовае вядро, не пачарнелае яшчэ, клёпка ажно свяцілася, мабыць, добрая душа старога палескага бондара зрабіла да свята людзям падарунак. З такога вядра i без смагі хочацца напіцца. А ix страшэнна смажыла. Кожная ўпікала сябе, што не дадумалася ўзяць пляшку вады; спадзяваліся, што паплывуць па вадзе. A колькі той дарогі на маторцы!

— Я нап’юся, мама.

— Не пі, Ірыначка.

— Божа! Як у казцы. «Не пі, Іваначка».

— Як у казцы. Як у казцы, Ірыначка. У страшнай.

— А дзе ж нам напіцца?

— Пацярпі, дзіцятка. Можа, выйдзем да людзей.

— Я халадзею ад гэтых слоў. Я халадзею… «Можа, выйдзем да людзей». А можа здарыцца, што будзе блукаць чалавек… маці ці дзеці… во па такой апусцелай зямлі i не выйдуць да людзей, бо не застанецца ix, людзей.

— Не трэба такіх думак, Ірыначка.

— Вы верьще ў бога?

— Я? — Вольга Андрэеўна збянтэжылася. — Чаму раптам такое пытанне?

— Уначы мне не спалася, i я думала… А кал i гэта кара за тое, што мы мала ў што верым?

— Не, не, не! — рашуча запярэчыла сталая жанчына. — Хіба ты не верыш маці, бацьку, Глебу? Я верыла ў людзей. Я верыла людзям. Няпраўда, што мы паганыя. Няпраўда! Не могуць быць няверамі ўсе… увесь народ.

— Вы ідэалістка, мама. А я…

— Што ты? Ты слаўная, Ірына. У цябе добрае сэрца.

— Як мне хочацца піць! Толькі цяпер я разумею, што такое смага ў пустыні. Смага ў Палессі. Раней з гэтага пасмяяліся б. Чалавек памёр ад смагі над Прыпяццю… Балюча смяяцца. Патрэскаліся губы. А яшчэ я нацерла нагу. Скіну чаравікі…

— Не трэба, Ірына.

— Якія пакуты. Хоць раз прыйшло ў галаву, што я перажыву пакуты тых матак i дзяцей, што ўцякалі ад вайны? А мы ж… Мы не ўцякаем… мы ідзём на яе… на вайну. Баляць не толькі губы. Баліць i язык. Патрэскаўся таксама? Гэта не апісана ні ў адной медыцынскай кнізе… такая смага, калі трэскаецца язык. А што потым? Аняменне? Раней, каючыся, людзі давалі зарок маўчання. Самая страшная кара — жыць сярод людзей i маўчаць. Праўда?

Вольгу Андрэеўну трывожыла гэтае Ірыніна жаданне гаварыць. Не ўласціва гэта ёй, стрыманай, сур’ёзнай. Такое бывае ад страху.

«О божа! Злітуйся, не дай пасяліцца страху ў душы яе! Бо страх — смерць. Дзе б напаіць яе? Дарэмна не дала напіцца з калодзежа. Не насыпалася ж туды, у вуз кую бетонную трубку, гэтых праклятых… як ix называюць?.. Нябачныя, нячутныя, без паху, яны навокал, гэтыя часцінкі матэрыі, i яны смерць».

Да людзей яны выйшлі. Неўзабаве. Мінулі сасняк, i перад імі адкрыўся горад — той, які называюць у зводках. Але Ірына добра ведала гэты горад, была неаднойчы, апошні раз — перад вяселлем. Горш ведала яго Вольга Андрэеўна, наведалася некалі аднойчы, даўно, зрабілі экскурсію, калі пусцілі станцыю, а горада, па сутнасці, яшчэ не існавала. Але не горад прыцягнуў ix увагу, які страшыў, хоць i імкнуліся туды, — ведалі, што ён пусты, без людзей, i што туды не пускаюць. Але ж недзе жывуць тыя, што робяць на станцыі. У Чарнобылі — сказалі міліцыянеры. Як гэта далека! Трэба мінуць горад, названы па рацэ, i ісці яшчэ бясконцыя дваццаць вёрст. Каля вады без вады.

Шаша вяла ў горад. Але побач недалёка ад яе — чыгунка. Яны збочылі на палявую сцежку i выйшлі да чыгункі, узышлі на насып, ад якога востра пахла нагрэтымі на сонцы пяском, шпаламі, металам, мазутам. Рэйкі блішчалі. І з’явілася адчуванне адлегласці i хуткасці, якое заўсёды бывае на чыгунцы.

Яны глядзелі ўперад: там, ля горада, рэйкі разыходзіліся на многа пуцей, зіхацелі шыбамі станцыйныя пабудовы. Але там было пуста — ні вагонаў, ні людзей.

Ix спадарожнік пёсік, мабыць, першы ўгледзеў людзей — гаўкнуў у другі бок, на захад. Яны павярнуліся i ўбачылі там, за які кіламетр-паўтара, таварны састаў i людзей, што снавалі, як мурашы, выгружаючы скрынкі ці штосьці іншае — нават Ірына разгледзець не магла. Людзі выглядалі што прывіды — у белым адзенні. Але гэта былі людзі. I жанчыны пайшлі да ix.

На пераездзе ix затрымалі. Салдаты. Здзівіліся:

— Вы адтуль? — паказалі на горад.

— Не, мы адтуль, — кіўнула Вольга Андрэеўна на захад i пачала хутка тлумачыць, як яны трапілі сюды.

Вартавы не стаў слухаць — не яго справа, паклікаў з будкі камандзіра.

Старшы лейтэнант выйшаў непрычасаны, непадпяразаны, увогуле нейкі пакамечаны, як з пахмелля. Але ўбачыў жанчын — падцягнуўся, падперазаў рэмень, прыгладзіў далонямі непакорлівыя віхрастыя валасы. Слухаў ix уважліва. Асабліва ажывіўся, калі Ірына ад якой ён не адводзіў вачэй, перапыніўшы свякроў, аслабелым шласам, аблізнуўшы па трэсканыя губы, спытала:

— У вас ёсць вада?

— Піць?

— Піць.

Старшы лейтэнант кінуўся ў будку, вынес няпоўную скрынку пляшак з міргарадскай, мінеральнай.

У ірыны ажно закружылася галава, a ў перасохлым горле i страўніку пачаліся спазмы.

Камандзір адкаркаваў пляшку зубамі, ды тут жа збянтэжыўся, пляснуў ваду на зямлю.

— Вы прабачце… Я другую…

— Не, не…

Аднак ён ускочыў у будку i вярнуўся ca іпклянкай.

— Вы сядайце.

Спаласнуў шклянку вадой з адкрытай бутэлькі. Ірына ледзьве не закрычала, што ён вылівае ваду на зямлю. Пухіры газу лопаліся, стралялі. Яна на адлегласці лавіла засмяглым ротам ix жыццятворную вільгаць. Баялася, што страціць прытомнасць раней, чым нап’ецца. Другую пляшку афіцэр адкрыў «культурна» — пятаком. Наліў поўную шклянку, але на міг завагаўся: каму першай падаць ваду — старой, маладой? Перамагла выхаванасць ці, можа, тое, што Вольга Андрэеўна паведаміла, хто яны. Працягнуў шклянку ёй. Але маці тут жа перадала яе нявестцы.

— На, Ірыначка.

Тая працягнула руку і… паплыло неба, свякроў, калыхнулася мора вады i абрынулася на яе. Упала б яна на жорсткі i гарачы пясок, але салдат, што стаяў далей, чым Вольга Андрэеўна i афіцэр, спрытна падхапіў маладую жанчыну, падняў i паклаў на лаўку.

Вольга Андрэеўна спалохана закрычала. Разгубіўся афіцэр. А салдат узяў з яго рук пляшку, набраў вады ў рот, пырскнуў Ірыне ў твар, паднёс да вуснаў шклянку. Праз міг яна прагна пачала каўтаць кіслую ад газу ваду. Прытомнасць вярнулася да яе. Яна вінавата ўсміхалася свекрыві i вайскоўцам, што завіхаліся побач.

— Божа, як ты напалохала мяне, дзіця маё.

— Нічога. Гэта бывае. Гэта i з намі здараецца, з мужчынамі,— разважліва казаў малады, але вопытны салдат.

Ірына прагна піла ваду, i з кожным глытком да яе вярталіся сілы, дужасць. Яна паднялася. Але Вольга Андрэеўна i афіцэр падтрымалі яе.

— Нельга вам на сонцы. Хадзімце ў будку. Там прахалода.

— Не, не. Нам трэба ісці.

— Куды вы пойдзеце?

— Міліцыянеры сказал i — трэба ў Чарнобыль.

Афіцэр ціха свіснуў.

— Ды вы што! Праз горад, міма станцыі машыны не пускаюць. Вунь які круг робім, — ён паказаў рукой на поўдзень, у палявую прастору, што танула ў паўднёвай смузе, задумаўся, уздыхнуў: — Бачу, назад вас не адашлеш. Добра, я давязу вас на першай жа машыне. А цяпер адпачніце. Але хвіліначку…

Кінуўся ў будку; трэба было перад тым, як запрасіць жанчын, прыбраць сляды мужчынскай неахайнасці.

Яны паверылі яго абяцанню i паслухмяна ўвайшлі ў чыгуначную будку, дзе была прахалода, але паветра вільготнае i цяжкое, ударыла ў насы пракіслаю страваю, відаць, яшчэ ад былых гаспадароў —сям’і будачніка, потнымі анучамі, газаю.

— Прабачце, кісла тут у нас. Але мы не праветрываем. Замяралі тут нашы. У памяшканні ўсё ж фон ніжэйшы. Шкарпэткі нашы менш небяспечныя, чым… азон гэты. Азон! — хмыкнуў на нечаканае вы значэнне.

— A які ён тут, фон? — спыталася Ірына.

— Самы розны, — ухіліўся старшы лейтэнант ад канкрэтнага адказу. — Калі не грэбуеце, лажыцеся на нашы коўдры — паказаў на каналу i на ложак. — Жылі тут людзі бедныя ці сквапныя, нічога з пасцелі не засталося. У Прыпяці багацця навалам. Ды я забараніў сваім. А некаторыя марадзёрствуюць.

— Як ваша імя? — спытала Вольга Андрэеўна.

— Павел. Павел Шышко. Я ваш, віцебскі… быў проста Шышка. Невялікая шышка — гузачок. Начальнік шпалаўкладчыка чыгуначных войск. Наліха яго прыгналі сюды, укладчык наш! I ператварылі нас у ахову. Ніхто не знае, што тут трэба. А хто мог знаць? Кажуць, першая такая аварыя ў свеце. На нашу долю выпала ўзбагаціць чалавецтва вопытам — крыва ўсміхнуўся i як бы схамянуўся, што нагаварыў лішняе, на што не мае права, папрасіў прабачэння: — Адпачывайце, а я пайду лавіць машыну.

— Які слаўны, — сказала Ірына.

— Дзеці-дзеці,— уздыхнула Вольга Андрэеўна.

— Я нап’юся яшчэ, мама. Можна? — паказала Ірына на скрынку з пляшкамі міргарадскай.

— Ірына, ты як маленькая. Я малюся богу, што ён даў мне розум не пусціць цябе адну. Не пал охай мяне.

— Не буду большНіколі не спалохаю вас. Ніколі.

— На, ні,— Вольга Андрэеўна адкаркавала пляшку нажом.

Ірына піла нагбом з бутэлькі, i з вачэй яе каціліся слёзы. Ад вады, ад газу? Не, ад замілавання да свекрыві, удзячнасці ёй, ад таго, што сустрэча з афіцэрам, з салдатамі зняла боль страху, з якім яна ішла па апусцелай зямлі. Уявіла, як бы адчувала сябе, каб пайшла адна. Не пайшла б, не пусціў бы Віктар. Хоць мог бы i пусціць: ад чайная галава, сам ён нічога не баіцца — ні агню, ні вады, ні ДАІ, ні рыбінспекцыі. Ды i Ліза часам падбівала мужа на авантурныя ўчынкі. А мама дрыжала за ix: «Чортаў Ёрш!» Прозвішча ў Віктара чаго вартае — Ерш! А чым лепшае — Пустаход? А Пыльчанка? Ірына падумала пра гэта, пакруціла пляшку перад тварам, выганяючы газ, адпіла глыток, успомніла іншае i засмяялася, здзівіўшы, але i ўзрадаваўшы Вольгу Андрэеўну.

— У нашай студэнцкай сталоўцы часта была гэтая вада, i хлопцы жартавалі: з тае гогалеўскай лужыны, дзе купалася свіння. Я не любіла яе, піла салодкую. Божа, ніколі не думала, што яна такая смачная. Не давайце мне больш, я нап’юся да вадзянкі. Вы ходзіць, я, доктар, не знала, што такое смага. А мне ўсё трэба знаць — усе болі чалавечыя.

— Не трэба, дачка, Не трэба знаць усе бол i. Гэта страшна — калі баліць.

— Страшна.

Ірына скінула чаравікі i лягла на ложак на грубую шэрую салдацкую коўдру. Пацягнула паветра носам.

— А яна прыемна пахне, ix коўдра. Шпаламі… Чыгункай… Вы панюхайце…

I заснула, неяк вельмі ж па-дзіцячы, на паўслове.

Вольга Андрэеўна сядзела каля стала i любоўна глядзела на сонную нявестку. I зноў прашаптала:

— Дзеці-дзеці…

Заўсёды яна паводзіла сябе як інтэлігентка, не падраблялася пад простанароддзе, хоць розумам адчувала, што па псіхалогіі сваёй застаецца сялянкай, i гэтай яе рысай Валодзя часам захапляўся, а часам i абураўся — пад настрой. Але як усялякая інтэлігентная жанчына, яна ў пяцьдзесят гадоў не лічыла сябе старой, наадварот, маладзілася: «У мяне сыны нежанатыя. Во калі стану бабуляй…» А тут раптам, у гэтай будцы, у гэтай незвычайнай сітуацыі, яна адчула сябе старой-старой, ведала такіх мудрых ба буль, у якіх застаецца адна ўвага, адзін клопат — унукі i праўнукі. Але ж у яе няма ўнукаў. I ўдарыў балюча страх: «А што, калі праўда яна цяжарная? I ў гэтым азоне…» Здагадку такую ўраніў Уладзімір Паўлавіч у ноч пасля вяселля. Яна рашуча аспрэчыла. Прызнавала, што ганебнага ў гэтым у наш час няма. Але здалося тады: такія падазрэнні на вяселлі абражаюць i нявестку i сына.

«Божа мой! A калі праўда? Што ж я раблю? Куды вяду яе?»

Карыла сябе i пранікалася такой пяшчотай, што замірала сэрца. Гатова была жыццём сваім засланіць яе ад бяды.

«Дзіцятка мае роднае. Паспі. Паспі».

I ажно замахала рукамі, калі за сценамі камяніцы загурчэў матор грузавіка. Загучалі галасы. Ды цішэй вы! Не разбудзіце! Дзіця не разбудзіце.

Але ў дзверы прасунулася галава салдата, i ён крыкнуў, як пабудку:

— Паехалі!

Аднак Ірына не прачнулася. Давялося будзіць:

— Паехалі, Ірына.

Прачыналася па-дзіцячы, нацягваючыся.

— Я сніла сон… У небе ляталі блакітныя гарады. Цэлыя гарады. Якія прыгожыя!

— Паехалі. Нас клічуць.

Ірына села i шукала нагамі чаравікі.

…— Нэ палэзу!

— Я памагу табе падняцца. Высока магу падняць, — казаў Павел Шышко чалавеку, што сядзеў у кабіне ваеннага грузавіка на месцы пасажыра. Чалавек быў у сінім камбінезоне, у рэспіратары, павыш якога над казырком афіцэрскай фуражкі блішчалі чорныя мангольскія вочы. Відаць, дыялог наміж імі зацягваўся. Убачыўшы жанчын, старшы лейтэнант панізіў голас, але ў гучанні яго зазвінела сталь:

— Вызвалі месца жанчыне! Джэнтльмен! — i лагодна, ласкава, але ўедліва: — Я сам паеду з вамі ў кузаве. Каб далажыць твайму начальству, які ты герой. Пра цябе песні будуць складаць…

I сіні камбінезон нехаця вылез з кабіны i, магчыма, пасаромлены, схаваўся за кузавам.

Павел Шышко шырэй адчыніў дзверцы кабіны.

— Сядайце, Ірына.

— Не! Мама!

— Што ты, Ірына! Табе толькі што было блага.

— Мне добра ўжо. Мне добра! Я напілася вады, паспала… Мама! Як вы не разумееце? Я не дарую сабе, калі вы палезеце ў кузаў.

I ca спартыўнай спрытнасцю, стаўшы на кола, ускочыла ў высокі кузаў на жоўтыя скрынкі.

— Сядайце, мама, — афіцэр адчуваў няёмкасць, што першай прапанаваў маладой, i гэтак жа хутка ўскочыў у кузаў.

Вайсковец у сінім камбінезоне ляжаў на скрынках, накрыўшыся плашч-палаткай.

Павел Шышко крыкнуў свайму падначаленаму, які адкрываў шлагбаум:

— Кузняцоў! Плашч-палаткі!

Накрыў палаткай Ірыну, расправіў капюшон на яе галаве. Накрыўся сам. Яны сталі ў шчыліну паміж скрынкамі i кабінай, трымаліся за нагрэтую кабіну. Машына рушыла. I тады пратрубіў у рэспіратар голас:

— Нэ станавітэсь там! Затармазыт — груз прытыснэ вас.

— А што ж ты не замацаваў? Лапух!

— Ты нэ лапух, да? Ты нэ лапух? Ты мэеш звезды. А нада мной хто? Болшыя звёзды. А я — лычкі. Куды ты хочаш падняць мяне?

— Ладна. Не крыўдуй. Будзь чалавекам. Наша місія — памагчы людзям у бядзе. Лажыцеся, Ірына, на скрынкі. Што ў цябе ў скрынках, генерал?

— Нэ бойся! Нэ атамная бомба.

— Толькі яе не хапае, бо мала з нас адной. Хімчасць? Дэзактыватар?

— Усё табе знаць, да?

— Я ж не скрываю, што мы чыгуначныя войскі.

— То — смалі свае шпалы. Старшы лейтэнант засмяяўся.

— Харошы ты службіст. Узбек? Казах?

— Салдат Савецкай Арміі.

— Дастойны адказ. Значыцца, інтэрнацыяналіст. А вось мы з Ірынай беларусы. Сваякі,— i праспяваў: — Беларус-беларус — бела світка, рыжы вус.

Ірыне рабілася весела ад прысутнасці такога земляка.

Яны ляжалі на рабрыстых скрынках ніцма, накрытыя плашч-палаткамі. Не ад сонца. Не ад ветру. Ад нуклідаў. Наіўная ахова. I ўсё ж. Машына набірала хуткасць.

Павел працягнуў руку i абняў жанчыну за плечы. Ірына перасмыкнулася, адсунулася.

— Я мушу трымаць вас. Каб на павароце не здзьмула. Я адказваю за вас, — зняў руку. — Трымайцеся за той рад скрынак. Не шкадуйце манікюрных пазногцяў.

— Вы бачылі ў мяне манікюр?

— Бачу, што яго няма. Думаеце, мне да жаночых рук. Ды яшчэ ў той час, калі вы трацілі прытомнасць. Вада ў цябе ёсць, сяржант?

— У нас всо ест.

— Малайчына! А я — лапух. На ваду забыўся. А раптам ты высадзіш нас пасярод поля.

— Высаджу.

— Ну, ну! Не палохай. У нас слабыя нервы.

Ехалі па вузкай, дзе асфальтаванай, дзе гравійнай, шашы на поўдзень. Праз зялёныя палі, дубовы гай. Праз пустыя сёлы. Даўно знік за ўзлескамі апусцелы горад. Зрэдку насустрач праходзілі вайсковыя грузавіісі. Самыя непрыемныя сустрэчы з імі бьші на гравійцы: абдавала воблакам пылу. I ўсе яны ведалі, наколькі ён небяспечны, пыл гэты. Усе трое нацягвалі палаткі. Сяржант падаў старшаму лейтэнанту i Ірыне тампоны марлі, сухія, але смярдзючыя ад нейкай зялёнай вадкасці.

— Дыхайце, — i асудзіў: — Старшой! Чаму нэт рэспіратараў?

— У нас начальства эканомнае.

Нечакана крута павярнулі на ўсход, на павароце гэтым стаяў ваенны рэгуліроўшчык, без рэспіратара. A ў хуткім часе яшчэ адзін паварот — на поўнач. Так аб’ехалі эпіцэнтр радыяцыі — зразумела Ірына з новым прыступам сардэчнага холаду. «А Глеб там — у цэнтры». Хто з гэтых людзей можа знаць становішча на станцыі? Павел? Казах? Будка тая i раз’езд, адкуль яны едуць, за якія пяць-шэсць кіламетраў ад станцьй. Але боязна было распытваць, боязна пачуць, што там нікога няма. Дзе ж тады Глеб? Чаму маўчыць? Пра гэта ж, безумоўна, думае i мама, гледзячы з кабіны на апусцелыя сёлы, разумеючы сэнс аб’езду, крутых паваротаў з рэгуліроўшчыкамі ў чорных камбінезонах.

Неўзабаве выскачылі на шырокую шашу. Па ёй на захад i на ўсход імчала нямала машын — больш грузавікоў, ваенных, але зрэдку прашмыгвалі i чорныя «Волгі», блакітныя i чырвоныя «рафікі», у ix сядзелі людзі ў камбінезонах. Палівальная машына мыла шашу зялёным растворам.

Такі жвавы pyx паміж станцыяй i Чарнобылем, Кіевам супакоіў Ірыну. Не, не пуста там, не адзін там Глеб — з мноствам людзей, таварышаў, з вучонымі, спецыялістамі, з салдатамі, афіцэрамі. Яны змагаюцца з бядой. Такі ix абавязак. Хіба яна, каб успыхнула эпідэмія, не была б у цэнтры яе, не дапамагала б людзям? Безумоўна, усе гэтыя людзі, як сяржант, што ляжыць перад імі ўпоперак скрынак, узброеныя правіламі бяспекі, спецыяльным адзеннем, рэспіратарамі. Побач жа вучоныя, многа вучоных… I яе калегі. Многа ўрачоў.

Хораша, калі прыходзіць хоць маленькае заспакаенне. Перадаць бы свае думкі маме, няхай бы i яна супакоілася.

Ды новая карціна ўдарыла ў сэрца трывогай — за людзей. Паабапал шашы працавалі салдаты. Некаторыя аголеныя да пояса, без мацерчатых шлемаў нават. Бронзавыя — як модніцы на крымскіх пляжах.

— Што яны робяць? — крыкнула Ірына. Павел скрыгатнуў зубамі.

— Ідыятызм! Каго-небудзь будуць судзіць за гэта? Судзіць каго будуць? — крыкнуў ён. — Знаеце, які тут фон? Добрая паўсотня рэнтген!..

— Мілі…

— Якога чорта, сказалі — мілі! Поўненькіх, кругленькіх…

У Ірыны заняло голас, рэбры скрынкі балюча ўпіліся ў грудзі.

— Вы ўяўляеце, што гэта такое? — не сваім голасам спытала яна, i голас для яе самой аддаўся пагрозлівым рэхам, сто разоў паўтораным у шуме машын, у свісце ветру.

— А вы ўяўляеце? — злосна крыкнуў афіцэр.

— Я — урач.

Павел павярнуўся на бок, тварам да яе. Здзіўлена свіснуў.

— Прабачце.

— Завошта, родны мой? Але ведайце: у гэтых хлопчыкаў радыяцыйны загар. Ра-ды-я-цыйны! Скажыце ім! Скажыце!

— Зачэм пугаеш? — закрычаў сяржант, падняўшы рэспіратар. — Зачэм пугаеш?

— Табе чаго баяцца, жырны кот?

— Зачэм аскарбляеш? Зачэм? Раз твой старшой, то всо можна? Да?

— Не шумі, кіргіз.

— Адкуда всо знаеш? Адкуда всо знаеш?

Каля наступнай групы салдат, што працавалі каля шашы, грузавік прытармазіў, цераз разбіты кювет выбраўся на палявую дарогу паміж зялёнага жыта, стаптанага машынамі i людзьмі.

— Дык гэта твае тут? Скажы камандзіру: я наб’ю яму морду.

— Такой смелы, да? Такой смелы! Ай-вай!

Павел першы скочыў на зямлю, працягнуў рукі, пад пашкі зняў збянтэжаную Ірыну з кузава, патрымаў, як бы шукаючы месца, куды паставіць такую каштоўнасць. Ды ўсюды было аднолькава небяспечна — i на пыльнай дарозе, i ў зялёным жыце.

— Я ix навучу — салдата любіць!

Сапсаваў бы напэўна старшы лейтэнант Шышко сваю ваенную кар’еру, ды, на шчасце, камандзір гэтага ўзвода ці роты аказаўся разумнейшы — ніхто з салдат не рабіў раздзетым.

Скрынкі разгрузілі ўміг — як згаладалыя харч, мабыць, верылі ў эфектыўнасць гэтага грузу.

— Падкінеш да Чарнобьшя? — спытаў Шьшіко ў камандзіра машыны, які даволі ўвішна дапамагаў у разгрузцы — спяшаўся. Аднак салдаты працавалі без рэспіратараў, а ён у рэспіратары, таму нездарова задыхаўся.

— Нэ магу. Нэ маю права. Я нэ самы балшой камандзір.

— Чорт з табой. Адгэтуль мы даедзем.

Ірына працягнула сяржанту руку.

— Дзякую вам. I мама дзякуе.

Ен разгубіўся, не адразу адважыўся паціснуць яе руку, a калі ўзяў у сваю шурпатую далоню, то доўга не адпускаў, i чорныя вочы яго над рэспіратарам, пад казырком фуражкі зрабіліся вільготныя. Палічыў неабходным адрэкамендавацца, каб не застацца безыменным:

— Я — уйгур. Уйгур.

— Будзь здаровы, уйгур, — весела гукнуў старшы лейтэнант. — I не бойся. Не калаціся. Бог не выдасць — атам не праб’е.

Сапраўды, ix падабраў першы ж «КамАЗ», не маглі на такой трасе не ўзяць жанчын i вайскоўца, тут адразу пачалі дзейнічаць законы ваеннай узаемавыручкі.

Шафёр гасцінна запрасіў да сябе Вольгу Андрэеўну i Ірыну — кабіна вялікая.

Агледзеў ix, лёгка адзетых, з асуджэннем; чалавек сталы, з бацькоўскай разважлівасцю:

— Адкуль вы такія лёгкія?

Сказалі — адкуль.

Уздыхнуў спачувальна, але асудзіў Глеба:

— Што ж гэта ён, тэлеграмкі не мог адбіць, сынок дарагі? Хоць якое там! Я сваім таксама — ні слова. У Чарнігаў. Чаго добрага, i мая старая прымчыць. Дарога роўная. Накатаная.

— А вы што возіце? Калі не сакрэт, — спытала Ірына.

— Які сакрэт! Усе сакрэты чмыхнулі ў неба. Кажуць, да Швецыі даляцелі. Карбід важу.

— Карбід? Навошта?

— З верталётаў жэрла ім затыкаюць.

— Жэрла рэактара?

— Ды яго ж, чорта. Толькі ці заткнуць? Вучоным відней. Але, як на мой розум: легкаплаўкі матэрыял. Бетону б туды больш! Ды як зальеш яго? Не навучыліся яшчэ ліць з неба.

Аднак разважлівы спакой гэтага чалавека хораша дзейнічаў на жанчын — гэтак жа, як спакой, уважлівасць i нават усплёскі то паказной строгасці, то весялосці земляка-афіцэра, што працягваў суправаджаць ix у пустым доўгім кузаве.

Ішлі яны праз пустыя сёлы, ехалі праз ix, перажылі, здаецца, усю гаму незвычайных уражанняў — i страх, i здзіўленне, i заспакаенне, якое, напрыклад, ішло ад Паўлавага аптымізму. Жывыя яшчэ вуліцы зялёнага, белага — у кіпені садоў, утульнага гарадка проста ўзрадавалі. Дзякуй богу, жыццё працягваецца.

Выехал i на плошчу, дзе стаяла многа розных машын i шпарка хадзілі людзі ў цывільным, у вай сковым, у камбінезонах, у рэспіратарах i без ix.

Шафёр пажадаў ім шчасця.

— Не хвалюйцеся. Усё будзе добра.

Верылі людзі, што такой талакой, грамадою любую бяду адужаць можна. I гэтую таксама. Не разумелі яшчэ глабальнасці катастрофы — ні высокія кіраўнікі, ні радавыя выканаўцы. Не разумелі, што справіцца з такой бядой вельмі складана.

— Во i давёз я вас, — сказаў старшы лейтэнант бадай са смуткам, што скончыўся яго абавязак, які ён рабіў па добрай волі, з ахвотай.

— Дзякую, Паша. Добры ты чалавек, — сказала Вольга Андрэеўна па-мацярынску i не магла не ўспомніць Барыса. — У мяне сын капітан. Лётчык.

— У Афганістане ваяваў,— паведаміла Ірына.

Яшчэ больш зразумелымі сталі i страх i мужнасць маці. Ен прапанаваў:

— Памагчы вам знайсці Глеба?

— Дзякуем. Тут мы самі. У вас служба.

— У штабе знойдуць. Інжынера знойдуць. А я да сваіх. Назад па гэтай дарозе не вяртайцеся. Раю: праз Чарнігаў i Гомель хутчэй даберацеся.

На плошчы было многа машын, але нямнога людзей, яны паводзілі сябе як у дождж — хутчэй пад дах. Сапраўды, Вольгу Андрэеўну i Ірыну здзівіла мнагалюднасць у будынку райкома: у фае, у калідорах, у пакоях на абодвух паверхах — усюды людзі. I людзі гэтыя дадалі заспакаення. Нават тыя з ix, што сядзелі на крэслах, на падлозе, не рабілі ўражання вакзала, эвакапункта. Нават тыя, хто драмаў, здаваліся занятнымі, як пасланцы пры штабе — гатовыя ў любую хвіліну на баявое задание.

Хоць трапляліся сярод прысутных у райкоме i жанчыны, але з’яўленне гэтых дзвюх не тое што здзівіла — зацікавіла. Па адзенні, па паводзінах відаць, што неарганізавана, стыхійна заляцелі гэтыя птушкі, старая i маладая. Не цяжка здагадацца i пра мэту ix прылёту. Ды i яны адразу, у фае, дзе дзяжурыў міліцыянер, выказалі гэтую мэту. I самыя змораныя, самыя абыякавыя да ўсяго, акрамя ўласнай задачы, пачалі добразычліва даваць ім парады — куды звярнуцца. Спрачаліся, дзе тая служба, тыя людзі, якія знойдуць ix сына i мужа, — тут ці побач, у ПТВ, дзе атабарылася ўпраўленне станцыі. Большасць згадзілася, што трэба зайсці вось сюды, у пакой з шыльдай «Бібліятэка» — там скажуць пэўна.

У даўгім вузкім пакоі з апусцелымі кніжнымі паліцамі за бібліятэчнымі сталамі сядзелі работнікі невядомай службы, каля кожнага тоўпіліся людзі; пакой угары перапляталі правады палявых тэлефонаў — у штабе як у штабе.

Вольга Андрэеўна i Ірына, агледзеўшыся, падышлі да крайняга, каля акна, стала, за якім працавала адзіная жанчына. Гэтая акалічнасць ці тое, што каля яе было менш прасіцеляў — чалавекі чатыры, абумовілі выбар. У немаладой жанчыны былі ўскудлачаныя вал асы i чырвоныя ад недасыпання вочы.

Выслухала ix, не паднімаючы галавы, i асудзіла Глеба:

— Парасё! Пяшком мог бы схадзіць.

Гэта ix уразіла, больш таго — яны абразіліся за Глеба: не ведае, што з ім, а гэтак сурова асуджае!

— Відаць жа не мог.

— Усе яны не могуць, — крыкнула: — Гаманок! Во табе яшчэ адзін прыклад нашай сувязі. Дазваніцца з суседняга беларускага раёна нам нельга. I ад нас нельга, раз не пазваніў хлопец сваім.

— З Кіевам мы наладзілі…

— З Кіевам… Работнікі ўсемагутнай абароны!

— Піліпаўна, дакуль ты будзеш шпіляць нашу абарону? Увесь толк з яе выбіла.

— Клапоў з вас хіба можна выбіць…

Наведвальнікі засмяяліся.

Карак падпалкоўніка за суседнім сталом наліўся чырванню.

— Некарэктны вы чалавек, Таццяна Піліпаўна.

— Генерал! Ты хочаш яшчэ карэктнасці ў такой сітуацыі? Накарэктнічалі — ажно крэкчам, — i крыкнула праз пакой, за кніжныя паліцы: — Вася! Дзе ў нас інжынеры станцыі?

— Інжынеры? У ПТВ. З другога блока? Відаць, у бальніцы.

— У бальніцы? — пабялела Вольга Андрэеўна.

— Не палохайцеся. Мы эвакуіравалі дзіцячае аддзяленне. A ў палатах пасялілі аварыйшчыкаў: ёсць нейкія ўмовы для дэзактывацыі. Хоць халодны душ. Бялізна. Медыцына побач. Бальніцу вам пакажуць…

Але трапілі яны ў аддзяленне бальніцы — у «Хуткую дапамогу». Стаялі ў гатоўнасці санітарныя машыны, хадзілі ўрачы i сёстры. Увогуле добразычлівыя людзі: ахвотна расказвалі, дзе знайсці інжынера. Але як толькі Ірына, выяўляючы прафесійныя веды, начала распытваць, што ж тут адбываецца — якая радыяцыя? якія паражэнні? ці ёсць смяротныя выпадкі? — мужныя людзі гэтыя, падзвіжнікі, адразу як у шкарлупіну залезлі: такой інфармацыі яны не маюць.

— Калегі дарагія, як жа вы можаце без ведання ўзроўню радыяцыі аказваць дапамогу?

Такое Ірыніна пытанне разагнала шасцярых людзей у белых халатах, якія было праявілі цікавасць да беларусак, што прыйшлі за пяцьдзесят вёрст, каб знайсці сына i мужа. Уміг ва ўсіх з’явіліся неадкладныя справы, хоць адзін прагаварыўся, што хворых у ix тут няма, хворых — з радыяцыйным паражэннем; яны тут жа адсылаюць такіх у Кіеў. Засталася адна пажылая жанчына — ці не санітарка? — добрая ўкраінка, якая расказала, дзе шукаць Глеба.

Ірына расхвалявалася.

— Мама! Ім забаранілі даваць даныя. Чаму? Няхай мы там нічога не ведаем. Але тут… каля самай станцыі… людзям, якія затыкаюць жэрла, як сказаў шафёр. Павел абураўся, што салдаты голыя. Сказаў: па паўсотні рэнтген яны хапаюць. Вы ўяўляеце, што такое столькі рэнтген? Калі ён завысіў у пяць разоў, то i такая доза вельмі небяспечная. Што мы робім? Мама! Што робяць людзі, якія кіруюць гэтым? Гэта ж забойства!

Ад нервовага ўзбуджэння Ірыну нават трэсла. Вольга Андрэеўна маўчала, яна ca страхам чакала сустрэчы з сынам. A калі яна адбудзецца? Калі ён там, на станцыі? Ірына не думала, які страх яна наганяла на маці сваім абурэинем. A свякроў перажывала i за яе: ёй, можа, яшчэ страшней — ад таго, што яна ведае характар небяспекі, тэорыю.

Яны заглядвалі ў палаты. Адна, другая — пустыя, але з прыкметамі, што тут жывуць людзі, з мужчынскім беспарадкам. У трэцяй палаце двое спалі. Нездаровы сон — потныя, i загарэлыя — адзначыла Ірына. О, гэты загар! Ен асабліва страшыў яе — не быў бы такім Глеб!

У наступнай палаце цэлая кампанія абедала. Пахаласцяцку — кансервамі. Але на століку стаяла цэлая батарэя пляшак «Кабернэ». Хлопцы не збянтэжыліся. I не здзівіліся.

— Пыльчанка? Глеб? А ён у кабінеце загадчыка аддзялення. У канцы калідора.

За дзвярамі кабінета гучала прыглушаная вясёлая музыка, аперэтачная. Здзівіла яна жанчын, нават спалохала — вельмі ж здалася недарэчнай. Але тут жа разважылі. А чаму недарэчная? Яўна тэлевізар. Глеб ca школьных гадоў — вялікі аматар тэлевізара, не адарваць ад экрана. Калі прыязджаў з інстытута, лепш за раённых майстроў умеў адрамантаваць любы радыёпрыёмнік, тэлевізар. «Во тэхнар!» — захапляўся бацька.

Колькі хвілін стаялі перад дзвярамі, не адважваючыся адчыніць, баючыся нават глядзець адна на адну, своеасаблівай жаночай інтуіцыяй чуючы, што там ён.

Ціханька прыадчынілі дзверы i сапраўды ўбачылі Глеба, яго спіну, яго патыліцу, такую родную. Двое ix сядзела перад тэлевізарам i глядзелі музыкальны фільм. Як толькі жанчыиы не самлелі: такая ідылія!

Доўга не ведалі, як паклікаць яго, як адарваць ад экрана. Ды пэўна ж ёсць біятокі. Пачуў Глеб ix. Павярнуўся. Спалохаўся.

— Мама! Іра! Вы? Якім чынам?

Вольга Андрэеўна кінулася першая, абняла, потым узяла ў далоні яго бялявую галаву i глядзела ў твар, у вочы. Ірына стаяла збоку, чакала сваёй чаргі абняць мужа. Закахана глядзела на яго i да галавакружэння ўслухоўвалася, як растае айсберг яе страху, растае надводная яго частка, скрытая ад самой сябе, ад маці: Глеб не загарэў, наадварот, за гэты тыдзень твар яго пабляднеў. Добры сімптом. Значыць, ахоўваўся.

Таварыш Глеба выключыў тэлевізар i далікатна выйшаў.

Маці пацалавала сына ў шчокі.

— Ірыначка, на ж тваю радасць. Цалуй яго, цалуй. Глебчык! Што ж ты рабіў з намі?

— Як жа вы? Сюды не ўсіх пускаюць.

— Сыне, хіба могуць не пусціць маці, жонку?

Ірына трохі сарамліва цалавала мужа i дакарала:

— Не мог пазваніць…

— Ірыначка! Пасля эвакуацыі Прыпяці тут усё было блакіравана. Але я даваў тэлеграмы. Я паслаў вам тры тэлеграмы.

— Ніводнай не атрымалі.

— Фантастычная сувязь!

— У нас усё фантастычнае.

— Як ты тут, сыне?

— Ды нічога, мама. Жывём, як на курорце.

— Ты робішся падобным на брата. Гэта ў Барыса ніколі не было сур’ёзнасці. Ён у Афганістане прыгожых афганак з неба выглядаў, калі верыць яго расказам.

— Праўда, мама! Бачыш, як жывём? Бясплатна кормяць… колькі хочаш. А працуем… адну гадзіну ў дзень. З дарогай туды i назад — дзве.

Маці ўспомнілася наконт адной гадзіны: зноў жартуе. A Ірына насцярожылася, бо надумала, пры якой жа радыяцыі працуюць людзі, калі ix трымаюць там усяго адну гадзіну.

— Што ж вы робіце?

— Кансервіруем станцыю… тры ўцалелыя блокі. На нейкі час. А вы думаеце — гэта проста? Націснуў кнопку — i спыніў. О, не! Лічаць, што аварыя на чацвёртым адбылася ад парушэння рэжыму выбегу ротара генератара… спынялі турбаагрэгат на прафілактычны рамонт. Валяць віну на маіх калег — энергетыкаў, хоць адзін бог ведае, што там здарылася, хто вінаваты. Хлопцаў…— i асекся, чаму — маці не зразумела, Хрына здагадалася: хлопцаў няма жывых. У сэрца яе зноў ударыў страх. Карцела спытаць, колькі загінула людзей, але баялася, што Глеб па прастаце сваёй скажа праўду i моцна спалохае маці.

— Яго можна патушыць?

— Рэактар? Патушыць? Ірына! Ты ж вучыла фізіку! Яго глушаць… у двукоссі. Расхалоджваюць. Аўтаматычна апускаюць графітавыя стрыжні. Гэта робяць зараз рэактарнікі на іншых блоках, а мы кансервіруем свае сістэмы… ix жа сотні… сепаратараў, трубаправодаў, генератараў, помпаў, размеркавальных шчытоў. I ўсё гэта павінна спыніцца ў такім стане, каб, калі трэба будзе пусціць, зноў не было нечаканасцей…

Глеб захапіўся расказам. Забываўся — заглыбляўся ў незнаемую для ix тэрміналогію, спахопліваўся — стараўся расказачь ім, недасведчаным, даступна, але гэта было чяжзй, нязвыкла — нікому так не расказваў, бо даваў падпіску аб захаванні тайны; на атамнай было засакрэчана нават тое. што ў інстытутах вучылі студэнты з усяго свету, з усімі колерамі скуры.

Маці i жонка слухалі яго, здавалася, вельмі ўважліва, глядзелі ў вочы, у рот, але тэхналагічныя прамудрасці ix мала цікавілі, яны думалі пра сваё, чалавечае, жаночае, рацярынскае.

Глеб спахапіўся.

— Чым жа мне накармічь вас? Мы толькі паабедалі. Пабягу да нашых на кухню, гэта побач з ПТВ.

— Не трэба, сынок. Мы не галодныя. Цешча твая дала i нам… i табе… велікодных прысмакаў.

Змаўчалі, як змовіліся, што кілбасы хатнія Ірына скарміла ласкаваму сабачку, што суправаджаў ix з украінскай вёскі да будкі i застаўся там з салдатамі. Ірына нават свекрыві не расказала, не таму, што не было калі, а каб не палохаць, як Павел Шышко сказаў у кузаве, з болем, калі яны ад’ехалі ад пераезда, i пёсік кінуўся за імі: «Сабачку прыйдзецца застрэліць — многа ён набраў у сваю поўсць».

Тады яна прыняла гэта спакойна. А тут паду мала, што сабачка ўжо мёртвы, валяецца ў зарасцях акацыі каля чыгункі, i зрабілася ёй балюча i страшна: а што з людзьмі, якія «многа набралі»?

Вольга Андрэеўна асцярожна i далікатна спытала ў сына:

— Глеб, а трэба табе заставацца тут?

— Мама! Я сакратар камсамольскай арганізацыі. Дэзерціраў без мяне хапае. Разбягаліся, што зайцы. Як Вася Гмыр, дружок мой на вяселлі. Я так не магу. Чаго баяцца? Я ж не адзін тут. Нас тысячы. Бачылі, колькі салдат? Генералы. Чым яны горшыя? Многія ўцяклі. Але колькі просіцца сюды!

— А што кажуць вучоныя? Тут жа, перадавалі, сам Велехаў…— спытала Ірына.

— Чай я з ім не піў. Але выступалі перад намі фізікі i твае калегі, маскоўскія i кіеўскія прафесары. Канешне, выплюнуў рэактар трохі… Меры перасцярогі трэба. Дык ёсць жа яны! Есць! У нас асвінцованыя камбінезоны, рэспіратары…

Ён казаў маці i жонцы тыя словы, якія казалі яму. Ён не верыў ім, як i большасць яго таварышаў, што добраахвотна пайшлі… штодня, няхай i па гадзіне, ідуць на ўтаймаванне атамнай стыхіі. Але словы гэтыя мелі магічную сілу — што заклінанне, што гіпноз. Імі можна супакоіць людзей, народ. I імі карысталіся палітыкі, вучоныя. Імі карыстаўся i Глеб. Але ж яму трэба супакоіць блізкіх людзей — маці, жонку. Можна ўявіць, як яны спалохаліся там, калі дабраліся да яго праз усе перашкоды. Прагаварыліся, што пайшлі тайна ад бацькі. I яшчэ больш кранулі гэтым.

Але ён супакоіў ix i ўзрадаваў іншым, не гіпнатычнымі словамі:

— Я працую ўначы. Папрашуся ў начальніка змены даць мне адпачынак. Хлопцам з трэцяга блока ўчора далі па два тыдні. Загад міністра.